Brandweer

Inleiding Tweede Druk Brandweer 17
I. Helsloot, E.R. Muller en R. Weewer
Literatuur 19
Bijlage Kerngegevens Brandweer 21

Deel I Brandweerbestel 23
1 Vuur, brand en brandweer: een sociologisch-historisch overzicht 25
J. Goudsblom
1.1 Inleiding: de geschiedenis van vuur 25
1.2 Het begin van de beheersing van vuur door mensen 27
1.3 Vuur en brandgevaar na de invoering van landbouw en veeteelt 30
1.3.1 Agrarisering 30
1.3.2 Vroeg-agrarische steden van Babylon tot Rome 33
1.3.3 Europa in de Middeleeuwen en de vroeg moderne tijd 37
1.4 Vuur en brandgevaar sinds de industrialisering 39
1.5 Conclusie 41
1.6 Literatuur 43
2 Van brandweerzorg naar rampenbestrijding en crisisbeheersing 45
P.J.P.M. van Lochem en P.J.J.M. Verhallen
2.1 Inleiding 45
2.2 1940-1952: Rijksbrandweer(politie) 46
2.2.1 Centralisatie in oorlogstijd 46
2.2.2 Naoorlogse periode: centralisatie blijft voorlopig 47
2.2.3 Naar een gemeentelijke brandweer 48
2.3 1952-1965: het smeulend vuur van de regionalisering 49
2.3.1 De eerste naoorlogse steen in de gemeentelijke vijver 49
2.3.2 Andere vormen van sturing 50
2.4 1965-1980: een regionale of provinciale brandweer 52
2.4.1 De oproep van Mijnlieff 52
2.4.2 De Amstelveengroep 52
2.4.3 De Nota Hulpverlening 53
2.4.4 Twee conceptwetsontwerpen 54
2.5 1980-1985: wetgeven en reorganiseren 54
2.5.1 Complexiteit, tegenstellingen en weinig geld 54
2.5.2 Twee wetsontwerpen: eerst regionaal, dan provinciaal 55
2.5.3 Commentaren op ontwerpen 56
2.5.4 De parlementaire behandeling 58
2.5.5 De operationele leiding bij de brandweer, met kanttekening van politiezijde 61
2.6 1985-1992: opbouw van de nieuwe rampenbestrijdingsorganisatie 62
2.6.1 Geen storende calamiteiten 62
2.6.2 Reorganisatie Rampenbestrijding 63
2.6.3 Eenheid van opvatting 63
2.6.4 Wet geneeskundige hulpverlening bij rampen 64
2.6.5 Besluit brandweerpersoneel 64
2.7 1992-2006: het bestel op de proef gesteld 66
2.7.1 Bijlmerramp 66
2.7.2 Hoog water rivierengebied 67
2.7.3 Hercules 68
2.7.4 Vuurwerkramp Enschede 69
2.7.5 Cafébrand Volendam 70
2.7.6 Ingebrekestellingen 71
2.7.7 Pogingen tot formele bestelwijziging 72
2.8 2002–2010: opmaat tot de veiligheidsregio 74
2.9 De proef op de som: de brand in Moerdijk in 2011 77
2.10 Na de grote brand 79
2.11 Literatuur 81
3 Taken en organisatie van de brandweer ex Wet veiligheidsregio’s 85
I. Helsloot
3.1 Inleiding 85
3.2 Achtergrond en totstandkoming van de Brandweerwet 1985 86
3.3 Beleidsmatige achtergrond en totstandkoming van de Brandweerwet 1985 88
3.4 De Brandweerwet 1985 in vogelvlucht 90
3.5 Regionalisering en andere wijzigingen door de Wet veiligheidsregio’s 92
3.6 De brandweerzorg is een gemeentelijke verantwoordelijkheid die
regionaal moet worden georganiseerd 94
3.7 Besluit veiligheidsregio’s en Besluit personeel veiligheidsregio’s 97
3.8 Bedrijfsbrandweren 100
3.9 Het Instituut Fysieke Veiligheid 103
3.10 Inspectiefunctie van de Minister van Veiligheid en Justitie 104
3.11 Bevoegdheid tot binnentreden 105
Deel II Organisatie brandweer 107
4 De brandweerorganisatie: een historische schets 109
G.P. Koppers
4.1 Inleiding 109
4.2 Brand in Nederland 109
4.2.1 Urbanisatie/bewoning 109
4.2.2 Stadsbranden 109
4.2.3 Vuur uit de lucht 110
4.3 De ontwikkeling van het brandweermaterieel 111
4.3.1 Emmers en haken 111
4.3.2 De eerste brandspuiten 112
4.3.3 De brandspuit van Hautsch 113
4.3.4 Jan van der Heijden 114
4.3.5 Slangbrandspuiten 115
4.3.6 De organisatie in het bluswezen 117
4.3.7 Jan van der Heijden als kunstenaar 117
4.3.8 Brandspuitenfabriek 118
4.3.9 Stoomspuiten 119
4.3.10 Waterleiding 121
4.3.11 Motorspuiten 121
4.3.12 Mechanische ladders 123
4.3.13 Kleine blusmiddelen 123
4.3.14 Chemische blussing 124
4.3.15 Persoonlijke uitrusting en bescherming 125
4.3.16 Adembescherming 127
4.3.17 Alarmering 127
4.4 De ontwikkeling van brandpreventie 128
4.4.1 Brandkeuren en -verordeningen 128
4.4.2 Bouwmaterialen 129
4.4.3 Vergunningen 130
4.4.4 Bouwvoorschriften 131
4.4.5 Technische voorschriften 131
4.4.6 Bewaking 132
4.5 De ontwikkeling van de brandweerorganisatie 134
4.5.1 Bidden en breken 134
4.5.2 Geaffecteerden 135
4.5.3 Aangewezen brandweer 136
4.5.4 Vrijwillige brandweer 136
4.5.5 Beroepsbrandweer 137
4.5.6 Mengvormen 139
4.5.7 Lokale veiligheidszorg 140
4.5.8 Krachtenbundeling 142
4.5.9 Vakliteratuur 143
4.6 Tot slot 147
4.7 Literatuur 147
5 Vrijwilligers bij de brandweer: van vrijwilligers naar parttimers 151
I. Helsloot
5.1 Inleiding 151
5.2 Organisatievorm 154
5.3 Organisatieprofielen 157
5.4 Rechtpositieregeling en honorering vrijwilliger 161
5.5 Aantal vrijwilligers en beroepskrachten 163
5.5.1 Ondervertegenwoordigde doelgroepen 167
5.6 Leeftijdsopbouw en nevenberoep 171
5.7 Instroom, binding en uitstroom vrijwilligers 174
5.7.1 Instroommotieven 174
5.7.2 Binding vrijwilligers 176
5.7.3 Redenen tot uitstroom 180
5.8 Feiten over de werving van vrijwilligers 183
5.9 Werkbelasting 188
5.9.1 Oordeel werkbelasting 192
5.9.2 Toekomstverwachtingen werkdruk 194
5.10 Relatie met werkgever in het hoofdberoep 195
5.11 Concluderend 198
5.12 Literatuur 201
6 Brandweercultuur 205
P.J.P.M. van Lochem en P.J.J.M. Verhallen
6.1 Inleiding 205
6.2 Cultuur 205
6.3 De kwetsbare kanten van cultuur 206
6.4 Politie versus brandweer 207
6.5 Sturing van de brandweercultuur 212
6.6 Ten slotte 214
6.7 Literatuur 214
7 Naar meer diversiteit bij de brandweer 217
B. Richter en J. van Hylckama Vlieg
7.1 Mensen bij de brandweer 217
7.2 De stand van zaken 219
7.2.1 Netwerken diversiteitsbevordering 219
7.3 Theorie en achtergronden van diversiteitsbeleid: wat, hoe en waarom? 221
8 Een schets van de brandweerfinanciering 225
E. Saaltink en E. Breider
8.1 Het totaalvolume van de uitgaven 225
8.2 De belangrijkste financieringsstromen 225
8.2.1 Gemeenten 226
8.3 Ontwikkelingen 228
8.3.1 Onderzoek financiële positie veiligheidsregio’s, herijking gemeentefonds en BDUR 228
8.3.2 Discussie over verdeelsleutels van kosten brandweerzorg over gemeenten 229
8.3.3 Advies Raad voor de Financiële verhoudingen 229
8.3.4 Overdracht van de meldkamer 230
8.3.5 Projecten in het kader van artikel 56 Wvr 230
9 Bedrijfsbrandweer en bedrijfshulpverlening 233
E.J. Oomes
9.1 Inleiding 233
9.1.1 Bedrijfsbrandweer; over servet en tafellaken 233
9.2 Een korte geschiedschrijving 236
9.3 Bedrijfsbrandweer in Nederland 238
9.3.1 Aanwijzing bedrijfsbrandweer op grond van artikel 31 Wet Veiligheidsregio’s 238
9.3.2 Niet-aangewezen bedrijfsbrandweren 244
9.4 Bedrijfshulpverlening 246
9.4.1 Wettelijke voorschriften rondom de BHV 247
9.4.2 Aanvullende eisen aan de BHV 250
9.5 Publiek-private samenwerking (PPS) 254
9.6 Kansen voor veiligheid met een rol voor de private brandweer en
basishulpverlening 257
9.7 Literatuur 257
10 Toezicht op de brandweer 261
G.P. Koppers en M.A.L.E. Peeters MSc
10.1 Vroeg toezicht (tot 1940) 261
10.2 Oorlog over Nederland (1940-1941) 262
10.3 Inspectie van het brandweerwezen (1941-1943) 264
10.4 Van brandweer naar politie en terug (1943-1945) 265
10.5 Verdeeld en verenigd (1945-1952) 267
10.6 Koude oorlog (1946-1959) 268
10.7 Professionalisering (1959-1970) 269
10.8 Samenwerking (1970-1980) 269
10.9 Grootschalig (1979-1990) 270
10.10 Van Inspectie naar Directie (1986-1993) 271
10.11 Van uitvoering naar beleid (1993-1994) 272
10.12 Rampen in Nederland (1986-2001) 272
10.13 Visie op toezicht (2001-2005) 275
10.14 Doorlichting (2002-2010) 276
10.15 Veiligheidsbewustzijn (2003-2015) 277
10.16 Veiligheidsregio’s (2001-2010) 278
10.17 Toekomstgericht (2005-2025) 280
Bijlage 283
11 De ‘Strategische Reis’ en ‘Brandweer over Morgen’ 285
R. Weewer en H.H. Menning
11.1 Inleiding 285
11.2 Terugblik op de Strategische Reis 285
11.2.1 Aanleiding 285
11.2.2 Het proces: Keuze voor de Strategische Innovatiecyclus© 286
11.2.3 Betrokkenheid van bestuurders, externe partijen en het veld tijdens het proces 288
11.2.4 Bouwstenen 289
11.2.5 Voorkeursoptie Continuïteitsconcept als stip aan de horizon 290
11.2.6 Brandweer over Morgen en Perspectief 2015 291
11.3 De zachte kant van de verandering 300
11.3.1 Inhoudelijke innovaties, maar ook een veranderkundig proces 301
11.3.2 De binnenkant van de verandering 301
11.3.3 Toeval organiseren 303
11.3.4 Divergeren – convergeren 303
11.3.5 Gekozen veranderkundige aanpak maakt Brandweer Nederland uniek 305
11.4 Waar staat de brandweer nu? 305
11.4.1 De strategische doctrine voor brandveiligheid 306
11.4.2 Landelijke samenwerking 308
11.4.3 Onderzoek en innovatie 308
11.4.4 Vrijwilligers 309
11.4.5 Ondersteunende Activiteiten: HRM, leiderschap en ICT 309
11.4.6 De beweging is op gang, actualisatie bevestigt dat de koers de juiste is 310
11.5 Literatuur 312
12 Brandweer in Europa: een vergelijkende verkenning van Europese brandweerstelsels 315
V. Wijkhuijs en M.J. van Duin
12.1 Inleiding 315
12.1.1 Aanleiding 315
12.1.2 Vraagstelling en aanpak 315
12.1.3 Aanpak 317
12.2 België 318
12.2.1 Stelselherziening 321
12.3 Denemarken 323
12.4 Duitsland (Noordrijn-Westfalen) 327
12.5 Frankrijk 330
12.6 Verenigd Koninkrijk 333
12.7 Zweden 339
12.8 Beschouwing 341
12.8.1 Taken van de brandweer 341
12.8.2 Brandweerpersoneel 343
12.8.3 Bestuurlijke aansturing 345
12.8.4 Rampenbestrijding 346
12.8.5 Voorschriften 347
12.8.6 Financiering 349
12.9 Literatuur 352
Bijlage 1 Geraadpleegde experts 354
Bijlage 2 Tabellen 355
Deel III Brandweertaken en brandweerzorg 359
13 De veiligheidsketen: strategie voor handelen en denken 361
M.J. van Duin en J.D. Berghuijs †
13.1 Inleiding 361
13.2 Historie en ontwikkeling van de veiligheidsketen 361
13.3 Varianten van de veiligheidsketen en vergelijkbare modellen en denkexercities 365
13.3.1 De klassieke keten 365
13.3.2 Van streep naar cirkel en wiel 366
13.3.3 De proactieve benadering: Proactie uit de keten 368
13.3.4 Het vlinderdasmodel 369
13.3.5 Strategische veiligheidsanalyse 372
13.4 Spelen met integraliteitsvraagstukken van veiligheid 374
13.5 De veiligheidsketen in de toekomst 377
13.6 Literatuur 379
14 Brandpreventie: regelgeving en bouwplantoetsing 381
M. Kobes en R. Hagen
14.1 Inleiding 381
14.2 Basis voor brandpreventie 381
14.2.1 Brandpreventie in het verleden 381
14.2.2 Incidenten als ijkpunt voor regelgeving 382
14.2.3 Basisprincipes voor brandbeveiliging 385
14.3 Huidige regelgeving voor brandpreventie 387
14.3.1 Wet milieubeheer 387
14.3.2 Arbeidsomstandighedenwet 388
14.3.3 Woningwet (Bouwbesluit) 389
14.4 Brandpreventie nader beschouwd 393
14.4.1 Werken met de bouwregelgeving 393
14.4.2 Beperkingen van de regelgeving 395
14.5 Toekomst van brandpreventie 401
14.5.1 Commissie-Dekker 401
14.5.2 Private kwaliteitsborging 402
14.5.3 Slotbeschouwing 403
14.6 Bronnen 403
15 Kennis, onderwijs en de praktijk 409
L. Zaal en C. Tonnaer
15.1 Kennisintensivering 409
15.2 Kennisontwikkeling 414
15.3 Onderwijs 416
15.4 Tot slot 418
15.5 Literatuur 418
16 Op weg naar een Brandweerdoctrine 421
R. Weewer en E.J. Oomes
16.1 Inleiding 421
16.2 Hoe het begon 423
16.2.1 De Punt, keerpunt in het denken over binnenbrandbestrijding 423
16.2.2 Ontwikkelingen na het uitkomen van het Verkennend onderzoek 426
16.2.3 De start van het proces: het project Offensieve buiteninzet 427
16.3 Waarom een doctrine en wat is het eigenlijk? 429
16.3.1 Doctrine: functie en structuur 429
16.3.2 De strategische doctrine 431
16.3.3 De tactische doctrine 434
16.3.4 Doelcommandovoering 439
16.3.5 De relatie tussen risicobeheersing en incidentenbestrijding 439
16.4 Stand van zaken en verder vervolg van de doctrine-ontwikkeling 441
16.4.1 Procesteam brandweerdoctrine 441
16.4.2 Toepassing op andere gebieden 442
16.4.3 Onderzoek 443
16.4.4 Verdere ontwikkelingen van de brandweerdoctrine 444
16.5 Conclusie 445
16.6 Literatuur 446
17 Brandweer bij rampen en crises: lessen en aanbevelingen in perspectief 447
E.R. Muller
17.1 Inleiding 447
17.2 Crisis en crisisbeheersing 447
17.2.1 Definities 447
17.2.2 Crises in Nederland 450
17.3 Formele regeling crisisbeheersing en rampenbestrijding 452
17.4 Brandweeroptreden bij crises in de praktijk 458
17.4.1 Schipholbrand 2005 459
17.4.2 Brand De Punt 2008 460
17.4.3 Brand TU Delft 2008 462
17.4.4 Poldercrash 2009 463
17.4.5 Brand Chemiepack 2011 466
17.4.6 Brand Rivierduinen 2011 469
17.4.7 Treinbotsing Westerpark 2012 471
17.4.8 Brand binnenstad Leeuwarden 2013 473
17.4.9 Explosies Shell Moerdijk 2014 473
17.4.10 Gasexplosie Diemen 2014 474
17.5 Beelden en analyses 477
17.6 Conclusie 480
17.7 Literatuur 480
18 Frontlijnsturing 483
J. Groenendaal
18.1 Inleiding 483
18.2 Waarom frontlijnsturing vaak niet, maar soms wel noodzakelijk is 484
18.3 Modellen van frontlijnsturing 486
18.4 Empirisch onderzoek naar frontlijnsturing 492
18.5 Frontlijnsturing met het FABCM-model 496
18.6 Aanbevelingen voor de praktijk 503
18.7 Literatuur 506
19 Aansprakelijkheid en kostenverhaal bij optreden van de brandweer 515
A.M. Hol
19.1 Inleiding: wie moet daarvoor boeten en wie zal dat betalen? 515
19.2 Aansprakelijkheid 515
19.2.1 Strafrechtelijke aansprakelijkheid 515
19.2.2 Civielrechtelijke aansprakelijkheid voor onrechtmatige daden 522
19.3 Kostenverhaal, het Brandweerkosten-arrest 530
19.3.1 De feiten 531
19.3.2 Wat de gemeente vorderde 531
19.3.3 Het rechterlijk oordeel 532
19.3.4 De argumenten van de gemeente Vlissingen nader bekeken 533
19.3.5 Conclusie en reikwijdte 536
19.3.6 Ontwikkelingen na het Brandweerkosten-arrest 536
19.4 Tot slot 542
19.5 Literatuur 542
20 Toepassing van kosten-baten analyse in domein brandweerzorg 545
R.A.C. de Wit
20.1 Inleiding / aanleiding 545
20.2 Wat is een kosten-batenanalyse? 546
20.3 Toepassing binnen het brandweerdomein 547
20.4 Voorbeeld casus: openbaar brandmeldsysteem in Twente 550
20.4.1 Introductie OMS 550
20.4.2 Methodiek en resultaat 555
20.4.3 Beschouwing casus 562
20.5 Enkele thema’s nader beschouwd 563
20.5.1 Veiligheidsopbrengst en nul-alternatief 563
20.5.2 Standing army requirements 564
20.5.3 Waardering van mensenlevens 564
20.6 Literatuur 566
21 Brandweerkunde: een dynamisch vakgebied 569
R. Weewer
21.1 Ontwikkelingen 569
21.1.1 Algemene ontwikkelingen 569
21.1.2 Ontwikkelingen aangaande brand en brandbestrijding 572
21.1.3 Technische hulpverlening 580
21.1.4 (Arbeids)veiligheid van brandweermensen 581
21.1.5 Human Factors in relatie tot besluitvorming en commandovoering 582
21.2 Hoe onderzoek bijdraagt aan de praktijk 584
21.2.1 Inleiding 584
21.2.2 Over ervaring in het brandweervak 585
21.2.3 Het belang van het versterken van improvisatievermogen 589
21.2.4 Kennis uit onderzoek draagt bij aan ervaring en improvisatievermogen 591
21.2.5 De brandweerorganisatie en kennisontwikkeling 601
21.3 Tot besluit 605
21.4 Literatuur 606
22 Toekomst brandweer en brandweerkunde 611
E.R. Muller, I. Helsloot en R. Weewer
22.1 Brandweer verandert 611
22.2 Toekomstige veranderingen 612
22.2.1 Zichtbaarheid in samenleving 612
22.2.2 Politieke en bestuurlijke zichtbaarheid 613
22.2.3 Vrijwilligheid als waarde en als risico 614
22.2.4 Brandweer meer in preventie 615
22.2.5 Nationale brandweer? 616
22.2.6 Brandweer en crisisbeheersing 617
22.3 Afsluiting 617

Auteurs 619
Trefwoordenregister 621
Serie Handboeken Veiligheid 631