Het EVRM en het materiële omgevingsrecht

Voorwoord v
Lijst van afkortingen xv

Deel I Introductie en algemene leerstukken
1 Inleiding
1.1 Aanleiding voor het onderzoek, onderzoeksvraag en doelen van het onderzoek 3
1.2 Afbakening van het onderwerp en opbouw van het proefschrift 7
1.2.1 Algemeen 7
1.2.2 De begrippen ‘omgevingsrecht’ en ‘omgevingsgerelateerd(e)’ 9
1.2.3 De keuze voor artikel 2 EVRM, artikel 8 EVRM en artikel 1 EP 9
1.2.4 Deel II 11
1.2.5 Deel III 13
1.2.6 Deel IV 16

2 Algemene leerstukken
2.1 Inleiding 21
2.2 Overheidsaansprakelijkheid voor aantastingen van door het EVRM beschermde belangen 21
2.2.1 Inleiding 21
2.2.2 Causaal verband tussen een handelen en/of nalaten van de overheid en een aantasting van een beschermd belang 22
2.2.3 Causaal verband: samenlopende oorzaken en eigen schuld 26
2.2.4 Causaal verband: samenlopende oorzaken in bestuursrechtelijke driehoeksverhoudingen 29
2.2.5 Causaal verband: toekomstige aantastingen 31
2.3 Negatieve verplichtingen en positieve verplichtingen 33
2.3.1 Inleiding 33
2.3.2 De grondslag van positieve verplichtingen 33
2.3.3 De grens tussen de negatieve verplichtingen en de positieve verplichtingen en bestuursrechtelijke driehoeksverhoudingen 35
2.4 De toepasselijkheid van artikel 2 EVRM en het daardoor beschermde belang in omgevingsgerelateerde situaties 43
2.5 De toepasselijkheid van artikel 8 EVRM en de daardoor beschermde belangen in omgevingsgerelateerde situaties 44
2.5.1 Inleiding 44
2.5.2 De toepasselijkheid van artikel 8 EVRM in omgevingsgerelateerde situaties: de beschermde (deel)belangen 44
2.5.3 De toepasselijkheid van artikel 8 EVRM in omgevingsgerelateerde situaties: het ‘minimum level of severity’ 48
2.6 De toepasselijkheid van artikel 1 EP en de daardoor beschermde belangen in omgevingsgerelateerde situaties 52
2.6.1 Inleiding 52
2.6.2 Het begrip ‘eigendom’ en de toepasselijkheid van artikel 1 EP 53
2.6.3 De door artikel 1 EP beschermde deelbelangen 56
2.7 De ‘margin of appreciation’ 58
2.8 EVRM-conforme interpretatie 59

Deel II Positieve verplichtingen
3 De positieve verplichting om regelgeving uit te vaardigen
3.1 Inleiding 63
3.2 De positieve verplichting om regelgeving uit te vaardigen 66
3.2.1 Introductie in de rechtspraak van het EHRM 66
3.2.2 Het moment waarop artikel 2 EVRM, artikel 8 EVRM en artikel 1 EP van toepassing worden 69
3.2.3 Zijn de positieve verplichtingen om regelgeving uit te vaardigen onder artikel 2 EVRM, artikel 8 EVRM
en artikel 1 EP gelijk? 73
3.2.4 De aard van de regelgeving: specifieke publiekrechtelijke regelingen, zorgplichten, zorgvuldigheidsnormen en
beleidsregels 76
3.2.4.1 Inleiding 76
3.2.4.2 Specifieke publiekrechtelijke regelingen versus open zorgplichten en zorgvuldigheidsnormen 76
3.2.4.3 Beleidsregels 78
3.2.4.4 Conclusie 82
3.2.5 Vergunningstelsel of algemene regels? 82
3.2.6 De bepaling van de inhoud van de regelgeving 83
3.2.7 De begrenzing van de positieve verplichting om regelgeving uit te vaardigen 89
3.2.7.1 Inleiding 89
3.2.7.2 De onmogelijke of disproportionele last 90
3.2.7.3 Reëel en onmiddellijk gevaar voor het leven of de lichamelijke integriteit 91
3.2.7.4 De wetenschap van de overheid 93
3.2.7.5 Redelijke handelingen binnen de grenzen van de bevoegdheden 96
3.2.7.6 Conclusie 100
3.3 Rechterlijke toetsing van de nakoming van de verplichting om regelgeving uit te vaardigen 101
3.3.1 Inleiding 101
3.3.2 Toetsing door het EHRM en de ‘margin of appreciation’ 101
3.3.2.1 Inleiding 101
3.3.2.2 Enkele praktijkcasus uit de rechtspraak van het EHRM 102
3.3.2.3 De ‘margin of appreciation’ 106
3.3.3 Toetsing door de Nederlandse rechter 110
3.3.3.1 Inleiding 110
3.3.3.2 De legionellabesmetting op de Westfriese Flora 111
3.3.3.3 De vuurwerkramp in Enschede 116
3.4 Conclusie 119

4 De positieve verplichting om concrete handelingen te verrichten – algemeen
4.1 Inleiding 123
4.2 Concrete handelingen ter voorkoming van toekomstige aantastingen 125
4.2.1 Inleiding 125
4.2.2 Enkele praktijkcasus uit de rechtspraak van het EHRM 126
4.2.2.1 Inleiding 126
4.2.2.2 Het arrest-Öneryildiz/Turkije 126
4.2.2.3 Het arrest-Budayeva e.a./Rusland 128
4.2.2.4 Het arrest-Kolyadenko e.a./Rusland 130
4.2.2.5 De ontvankelijkheidsbeslissing-Fadeyeva/Rusland 133
4.2.2.6 Conclusie 134
4.2.3 Het moment waarop artikel 2 EVRM, artikel 8 EVRM en artikel 1 EP van toepassing worden 134
4.2.4 De begrenzing van de positieve verplichting om concrete handelingen te verrichten ter voorkoming van toekomstige
aantastingen 135
4.2.4.1 Inleiding 135
4.2.4.2 De onmogelijke of disproportionele last 137
4.2.4.3 Reëel en onmiddellijk gevaar voor het leven, de lichamelijke integriteit en/of de verwoesting of beschadiging van de woning en/of eigendom 139
4.2.4.3.1 Inleiding 139
4.2.4.3.2 Bestaat de positieve verplichting om concrete handelingen te verrichten ter voorkoming van toekomstige aantastingen ongeacht de aard van de toekomstige aantasting? 140
4.2.4.3.3 Wanneer is sprake van een reëel en onmiddellijk gevaar? 141
4.2.4.3.4 Reëel en onmiddellijk gevaar en preventieve handhaving als bedoeld in artikel 5:7 Awb 148
4.2.4.3.5 Conclusie 149
4.2.4.4 De wetenschap van de overheid 150
4.2.4.5 Redelijke handelingen binnen de grenzen van de bevoegdheden 152
4.2.4.6 Conclusie 158
4.3 Concrete handelingen ter beëindiging van bestaande aantastingen 159
4.3.1 Inleiding 159
4.3.2 Praktijkvoorbeelden uit de rechtspraak van het EHRM 161
4.3.2.1 Inleiding 161
4.3.2.2 Artikel 2 EVRM 161
4.3.2.3 Artikel 8 EVRM 162
4.3.2.4 Artikel 1 EP 167
4.3.2.5 Conclusie 169
4.3.3 De begrenzing van de positieve verplichting om concrete handelingen te verrichten ter beëindiging van bestaande aantastingen 170
4.3.3.1 Inleiding 170
4.3.3.2 De wetenschap van de overheid 170
4.3.3.3 Handelingen waartoe de overheid bevoegd is 171
4.3.3.4 De ‘fair balance’ 171
4.3.3.4.1 Inleiding 171
4.3.3.4.2 Factor 1: De aantastende activiteit is in strijd met nationaal recht en/of deskundigenadviezen 173
4.3.3.4.3 Factor 2: Het door het EVRM beschermde belang is gevestigd in strijd met nationaal recht 176
4.3.3.4.4 Factor 3: Duur van de aantasting van het door het EVRM beschermde belang 177
4.3.3.4.5 Factor 4: Eigen schuld 179
4.3.3.4.6 Factor 5: Economische belangen en werkgelegenheid 182
4.3.3.4.7 Factor 6: Kosten van de concrete handeling in verhouding tot het gewicht van het aangetaste belang 186
4.3.3.4.8 Factor 7: Beperkte capaciteit en middelen 188
4.3.3.4.9 Conclusie 191
4.4 De ‘margin of appreciation’ bij de keuze van de concrete handelingen 193
4.5 Conclusie 195

5 Onderzoeksverplichtingen ten behoeve van besluitvorming
5.1 Inleiding 197
5.2 De positieve verplichting om onderzoek te doen ten behoeve van omgevingsgerelateerde besluitvorming 197
5.2.1 Inleiding 197
5.2.2 De onderzoeksverplichting ten behoeve van omgevingsgerelateerde besluitvorming op grond van artikel 8 EVRM 198
5.2.3 De onderzoeksverplichting ten behoeve van omgevingsgerelateerde besluitvorming op grond van artikel 2 EVRM en artikel 1 EP 201
5.3 Onderzoeksverplichtingen ten behoeve van omgevingsgerelateerde besluitvorming naar Nederlands recht 203
5.4 De verhouding tussen de positieve verplichting om onderzoek te doen en de Nederlandse onderzoeksverplichtingen 212
5.5 Conclusie 212

6 Toezichtsverplichtingen
6.1 Inleiding 215
6.2 De positieve verplichting om toezicht te houden en de rechtspraak van het EHRM 218
6.3 De positieve verplichting om toezicht te houden en de verhouding tot het Nederlandse recht 222
6.3.1 Inleiding 222
6.3.2 Algemeen toezicht 223
6.3.3 Algemeen toezicht: eigen mening 226
6.3.4 Concreet toezicht 229
6.3.5 Causaal verband 232
6.3.6 Relativiteit 238
6.4 Conclusie 241

7 Handhaving
7.1 Inleiding 245
7.2 Handhaving op grond van artikel 2 EVRM 246
7.2.1 Inleiding 246
7.2.2 Handhaving ter voorkoming van toekomstige aantastingen 247
7.3 Handhaving op grond van artikel 8 EVRM 249
7.3.1 Inleiding 249
7.3.2 Handhaving ter voorkoming van toekomstige aantastingen 250
7.3.3 Handhaving ter beëindiging van bestaande aantastingen 251
7.4 Handhaving op grond van artikel 1 EP 255
7.4.1 Inleiding 255
7.4.2 Handhaving ter voorkoming van toekomstige aantastingen 255
7.4.3 Handhaving ter beëindiging van bestaande aantastingen 256
7.5 De positieve verplichting tot handhaving en de rechtspraak van de bestuursrechter over de beginselplicht tot handhaving 258
7.5.1 Inleiding 258
7.5.2 De beginselplicht tot handhaving naar Nederlands recht 259
7.5.3 De verhouding tussen de positieve verplichting tot handhaving en de Nederlandse beginselplicht tot handhaving 262
7.6 De positieve verplichting tot handhaving en de rechtspraak van de burgerlijke rechter over overheidsaansprakelijkheid wegens handhavingsfalen 264
7.6.1 Inleiding 264
7.6.2 Enkele praktijkcasus uit de rechtspraak van de burgerlijke rechter 267
7.6.3 De verhouding tussen de positieve verplichting tot handhaving en de rechtspraak van de burgerlijke rechter over overheidsaansprakelijkheid wegens handhavingsfalen 274
7.6.4 Causaal verband 277
7.6.5 Relativiteit 280
7.7 Conclusie 283

8 Informatieverplichtingen
8.1 Inleiding 287
8.2 De positieve verplichting om omgevingsgerelateerde informatie te verstrekken 287
8.2.1 Inleiding 287
8.2.2 De positieve verplichting om omgevingsgerelateerde informatie te verstrekken op grond van artikel 8 EVRM 288
8.2.2.1 Informatieverstrekking op verzoek 288
8.2.2.2 Ambtshalve informatieverstrekking 290
8.2.3 De positieve verplichting om omgevingsgerelateerde informatie te verstrekken op grond van artikel 2 EVRM en artikel 1 EP 293
8.2.3.1 Informatieverstrekking op verzoek 293
8.2.3.2 Ambtshalve informatieverstrekking 294
8.3 Informatieverplichtingen naar Nederlands recht 297
8.3.1 Inleiding 297
8.3.2 Informatieverstrekking op verzoek 297
8.3.3 Ambtshalve informatieverstrekking 301
8.4 De verhouding tussen de positieve verplichting om omgevingsgerelateerde informatie te verstrekken en de Nederlandse informatieverplichtingen 304
8.5 Conclusie 309

Deel III Negatieve verplichtingen
9 Beperkingen van het recht op eigendom ten behoeve van de bescherming van de omgeving
9.1 Inleiding 315
9.2 De drie regels en de drie vereisten van artikel 1 EP 316
9.2.1 Inleiding 316
9.2.2 De drie regels van artikel 1 EP 316
9.2.3 De drie vereisten voor een rechtmatige aantasting van het eigendomsbelang 321
9.3 Soorten overheidsmaatregelen die ter bescherming van de omgeving het eigendomsbelang kunnen aantasten 324
9.3.1 Inleiding 324
9.3.2 Gebruiksverboden 324
9.3.3 Weigering van vergunningen en soortgelijke besluiten 326
9.3.4 Intrekking van vergunningen en soortgelijke besluiten 327
9.3.5 Handhavingsmaatregelen 327
9.3.6 Overheidsmaatregelen die een feitelijke ontneming tot gevolg hebben 328
9.3.7 Analyse van de rechtspraak en eigen mening 330
9.4 De bescherming van de omgeving als gerechtvaardigd doel 332
9.5 De ‘fair balance’ 334
9.5.1 Inleiding 334
9.5.2 Factor 1: Schadevergoeding voor de aantasting 334
9.5.3 Factor 2: Ernst van de aantasting van het eigendomsbelang 336
9.5.4 Factor 3: Onzekerheid ten aanzien van het eigendomsbelang 339
9.5.5 Factor 4: Voorzienbaarheid van de aantasting van het eigendomsbelang 342
9.5.6 Factor 5: Overgangstermijnen voor het wijzigen of beëindigen van een bepaald gebruik van eigendommen 345
9.5.7 Factor 6: De aanwezigheid van een minder aantastende alternatieve overheidsmaatregel 346
9.5.8 Factor 7: Onrechtmatigheid van het gebruik van eigendommen 348
9.5.9 Factor 8: De aanwezigheid van een effectief rechtsmiddel om de aantastende overheidsmaatregel aan te vechten 350
9.5.10 De ‘margin of appreciation’ 353
9.6 De eisen die artikel 1 EP aan beperkingen van het gebruik van eigendommen stelt en de verhouding tot het Nederlandse recht 354
9.7 Conclusie 355

Deel IV Schadevergoeding
10 Schade door directe aantastingen van het eigendomsbelang
10.1 Inleiding 361
10.2 Soorten vermogensschade bij beperkingen van het gebruik van eigendommen 365
10.2.1 Inleiding 365
10.2.2 Waardedaling van eigendommen 366
10.2.3 Inkomstenderving 368
10.2.4 Tenietgaan van investeringen 372
10.3 Beperkingen van omgevingsbelastend gebruik van eigendommen (anders dan bouwbeperkingen) 375
10.3.1 Inleiding 375
10.3.2 Enkele praktijkcasus uit de rechtspraak 376
10.3.3 Kritiek op het arrest-Huoltoasema Matti Eurén Oy e.a./ Finland 378
10.3.4 Intrekking van vergunningen en soortgelijke besluiten: ontneming of regulering? 381
10.3.5 Analyse van de rechtspraak en eigen mening 386
10.4 Bouwbeperkingen ten aanzien van eigendommen 392
10.4.1 Inleiding 392
10.4.2 Enkele praktijkcasus uit de rechtspraak 393
10.4.2.1 Inleiding 393
10.4.2.2 Ernst van de aantasting van het eigendomsbelang 394
10.4.2.3 Voorzienbaarheid: actieve risicoaanvaarding 398
10.4.2.4 Kritiek op het arrest-Pine Valley Developments Ltd e.a./Ierland 402
10.4.2.5 Voorzienbaarheid: passieve risicoaanvaarding 404
10.4.3 Analyse van de rechtspraak en eigen mening 408
10.5 Het recht op schadevergoeding op grond van artikel 1 EP en nadeelcompensatie naar Nederlands recht 411
10.5.1 Inleiding 411
10.5.2 Nadeelcompensatie naar Nederlands recht 412
10.5.3 De verhouding tussen het recht op schadevergoeding op grond van artikel 1 EP en nadeelcompensatie naar
Nederlands recht 416
10.6 Conclusie 421

11 Schade door indirecte aantastingen van het eigendomsbelang
11.1 Inleiding 425
11.2 Soorten vermogensschade bij indirecte aantastingen van het eigendomsbelang 426
11.3 Indirecte schade als gevolg van omgevingsgerelateerde overheidsmaatregelen 429
11.3.1 Inleiding 429
11.3.2 Indirecte schade zonder onteigening 429
11.3.3 Indirecte schade met onteigening 432
11.3.4 Analyse van de rechtspraak en eigen mening 435
11.4 Het recht op schadevergoeding op grond van artikel 1 EP en nadeelcompensatie naar Nederlands recht 446
11.5 Conclusie 448

12 Schade door beleidsvoornemens
12.1 Inleiding 451
12.2 Schade als gevolg van omgevingsgerelateerde beleidsvoornemens 455
12.2.1 Inleiding 455
12.2.2 Enkele praktijkcasus uit de rechtspraak 456
12.2.3 Analyse van de rechtspraak van het EHRM 462
12.2.3.1 Inleiding 462
12.2.3.2 De relevantie van de Poolse zaken en Sporrong en Lönnroth/Zweden voor schaduwschade 462
12.2.3.3 Het oordeel in de zaak-Allen e.a./VK 464
12.2.3.4 Conclusie ten aanzien van de rechtspraak van het EHRM 465
12.3 Eigen mening – Is een voorziening voor schaduwschade op grond van artikel 1 EP vereist? 466
12.3.1 Inleiding 466
12.3.2 Schaduwschadesituatie 1: directe schaduwschade met onteigeningsdreiging 468
12.3.3 Schaduwschadesituatie 2: directe schaduwschade zonder onteigeningsdreiging 471
12.3.4 Schaduwschadesituatie 3: indirecte schaduwschade 475
12.3.5 Conclusie 477
12.4 Eigen mening – Het recht op onteigening of schadevergoeding als voorziening voor schaduwschade 477
12.4.1 Inleiding 477
12.4.2 Het recht op onteigening of schadevergoeding in schaduwschadesituatie 1 482
12.4.3 Het recht op onteigening of schadevergoeding in schaduwschadesituatie 2b 488
12.4.4 Het recht op onteigening of schadevergoeding in schaduwschadesituatie 3 490
12.5 Eigen mening – De vormgeving van het recht op onteigening of schadevergoeding in het Nederlandse recht 497
12.5.1 Inleiding 497
12.5.2 Artikel 4:126 Awb en schaduwschade 499
12.5.3 Artikel 4:126 Awb en overdracht van de grond en daarmee verbonden objecten 500
12.5.4 De voorwaarden voor het recht op onteigening of schadevergoeding als uitdrukking van het normale maatschappelijke risico 501
12.5.5 Artikel 4:126 Awb en de speciale last 503
12.5.6 Artikel 4:126 Awb en causaal verband 505
12.5.7 Verhaal van de onteigenings- of schadevergoedingskosten op de eventuele particuliere initiatiefnemer 505
12.5.8 Conclusie 507
12.6 Conclusie 508

Deel V Slot
13 Conclusies
13.1 Inleiding 513
13.2 Deel II – Positieve verplichtingen 514
13.3 Deel III – Negatieve verplichtingen 520
13.4 Deel IV - Schadevergoeding 521
13.5 Slotbeschouwing en vooruitblik 525

Summary 529
Aangehaalde literatuur 539
Aangehaalde rechtspraak 551
Curriculum vitae 569