Generale zekerheidsrechten in rechtshistorisch perspectief

WOORD VOORAF VII

Hoofdstuk 1 Inleiding 1
1.1 Onderwerp van het onderzoek 1
1.2 Probleemstelling 4
1.3 Verantwoording 6
1.4 Plan van behandeling 7

Hoofdstuk 2 Generale zekerheidsrechten in het Romeinse recht 13
2.1 Inleiding 13
2.2 De overeenkomsten tussen het generale en het speciale pandrecht 15
2.2.1 Verhaal en voorrang 15
2.2.2 Vestiging van pandrechten 16
2.2.3 De prioriteitsregel beheerste in beginsel de verhouding tussen verschillende pandrechten 18
2.2.3.1 De prioriteitsregel 18
2.2.3.2 De bescherming van aankoopfinanciers doorbrak de prioriteitsregel 19
2.2.3.3 De bescherming van de fiscus doorbrak de prioriteitsregel 20
2.2.3.4 De bescherming van latere zekerheidsgerechtigden door subsidiariteit 21
2.3 Het verschil in pandobject tussen het generale en het speciale pandrecht 24
2.3.1 De woordkeuze om het generale pandrecht te omschrijven 25
2.3.2 De mogelijkheid om toekomstige goederen te verpanden 29
2.3.2.1 De actio Serviana en in bonis 29
2.3.2.2 Het speciale pandrecht op een toekomstig goed onder voorwaarde van verkrijging door de schuldenaar 31
2.3.2.3 Het generale pandrecht en toekomstige goederen 37
2.3.3 Zaaksgevolg 38
2.3.3.1 Discussie over het zaaksgevolg van het generale pandrecht 38
2.3.3.2 Vervreemding door een lager gerangschikte zekerheidsgerechtigde schuldeiser en zaaksgevolg 40
2.3.3.3 Overdracht door de schuldenaar en zaaksgevolg 43
2.3.3.4 De interpretatie van D. 20,1,15,1 (Gaius de formula hypothecaria) 49
2.3.3.5 De bescherming van derde-verkrijgers door subsidiariteit 51
2.3.4 Vervreemding en furtum 51
2.3.5 Vrijlating van slaven 55
2.3.6 Het generale pandrecht als een pandrecht op een algemeenheid 59
2.3.6.1 Het pandrecht op een corpus ex distantibus, zoals de kudde 59
2.3.6.2 De vervreemding van tot het corpus ex distantibus behorende zaken 61
2.3.6.3 Het pandrecht op de taberna 64
2.3.6.4 Het pandrecht op ‘een vermogen’ 66
2.4 Conclusie 68

Hoofdstuk 3 Generale zekerheidsrechten in het ius commune 71
3.1 Inleiding 71
3.2 De overeenkomsten tussen het generale en het speciale pandrecht 72
3.2.1 De vestiging van pandrechten 72
3.2.2 De prioriteitsregel beheerste in beginsel de verhouding tussen verschillende pandrechten 73
3.2.2.1 De prioriteitsregel 73
3.2.2.2 De bescherming van latere zekerheidsgerechtigden door subsidiariteit 74
3.2.3 Generale en speciale pandrechten hadden zaaksgevolg 75
3.2.3.1 Zaaksgevolg 75
3.2.3.2 De bescherming van derde-verkrijgers door subsidiariteit 76
3.3 Het verschil in pandobject tussen het generale en speciale pandrecht 76
3.3.1 De woordkeuze om het generale pandrecht te omschrijven 76
3.3.2 Toekomstige goederen 77
3.3.2.1 Het vereiste van beschikkingsbevoegdheid voor de vestiging van een speciaal pandrecht 77
3.3.2.2 Convalescentie 79
3.3.2.3 Het speciale pandrecht onder voorwaarde van verkrijging 80
3.3.3 Vervreemding van verpande roerende zaken en de vrijlating van slaven 80
3.4 Het generale pandrecht als een pandrecht op een algemeenheid 81
3.5 Conclusie 82

Hoofdstuk 4 Generale zekerheidsrechten in het Rooms-Hollandse recht 85
4.1 Inleiding 85
4.2 De (inheemse) zekerheidsrechten voor de receptie van het Romeinse recht in Holland 87
4.3 De overeenkomsten tussen het generale en het speciale pandrecht 90
4.3.1 Verhaalsrecht 90
4.3.2 Voorrang boven schuldeisers zonder zekerheidsrechten 92
4.4 De verschillen tussen het generale en het speciale pandrecht 94
4.4.1 De woordkeuze om het generale pandrecht te omschrijven 94
4.4.2 Vestigingsformaliteiten 95
4.4.2.1 Vestiging van pandrechten op onroerende zaken ten overstaan van de rechter 95
4.4.2.2 Inschrijving van pandrechten op onroerende zaken in een openbaar register 98
4.4.2.3 Belastingheffing op de vestiging van pandrechten 103
4.4.2.4 Tussenconclusie 105
4.4.2.5 Vestigingsvereisten van pandrechten op onroerende zaken in Friesland 106
4.4.2.6 Vestigingsvereisten van pandrechten op roerende zaken ten overstaan van rechter of notaris 108
4.4.2.7 Inschrijving van pandrechten op roerende zaken in een pandregister 108
4.4.2.8 Belastingheffing op de vestiging van stille pandrechten op roerende zaken 109
4.4.3 Toekomstige goederen als pandobject van generale en speciale pandrechten 110
4.4.3.1 Convalescentie 110
4.4.3.2 Vestiging onder voorwaarde van verkrijging 111
4.4.3.3 Speciaal pandrecht op een ‘toekomende’ erfenis 112
4.5 Zaaksgevolg 113
4.5.1 Onroerende zaken 114
4.5.1.1 Het generale pandrecht zonder zaaksgevolg 114
4.5.1.2 Het generale pandrecht met zaaksgevolg in Amsterdam 116
4.5.1.3 Zuivering van het generale pandrecht met zaaksgevolg 118
4.5.1.4 De bescherming van derde-verkrijgers door subsidiariteit 121
4.5.2 Roerende zaken 121
4.5.2.1 Het stille pandrecht had zaaksgevolg bij vervreemdingen om niet 121
4.5.2.2 Een stil pandrecht had zaaksgevolg indien de schuldenaar had vervreemd met een levering constituto possessorio 124
4.5.2.3 Zekerheidseigendom als alternatief voor het stille pandrecht op roerende zaken 125
4.5.2.4 De bescherming van derde-verkrijgers door subsidiariteit 128
4.5.3 Vorderingen 128
4.5.4 Het Rooms-Friese generale pandrecht op onroerende en roerende zaken had zaaksgevolg 128
4.6 Rang 130
4.6.1 De bescherming van schuldeisers met later gevestigde pandrechten op onroerende zaken door ‘bijzonder gaat voor algemeen’ 131
4.6.2 De bescherming van schuldeisers met later gevestigde pandrechten op roerende zaken door ‘roerend goed heeft geen gevolg van hypotheek’ 135
4.6.3 De bescherming van latere zekerheidsgerechtigden door subsidiariteit 137
4.7 Conclusie 138

Hoofdstuk 5 Generale zekerheidsrechten in het droit commun français ten tijde van het Ancien Régime 141
5.1 Inleiding 141
5.2 De (inheemse) zekerheidsrechten vóór de receptie van het Justiniaanse Romeinse recht in Frankrijk 143
5.3 De overeenkomsten tussen het generale en het speciale pandrecht 145
5.3.1 De vestiging van pandrechten op onroerende zaken 146
5.3.2 Verhaalsrecht en voorrang boven schuldeisers zonder zekerheidsrechten 150
5.3.3 De prioriteitsregel beheerste de verhouding tussen verschillende pandrechten 151
5.3.3.1 De prioriteitsregel 151
5.3.3.2 De bescherming van latere zekerheidsgerechtigden door subsidiariteit 152
5.3.3.3 De bescherming van latere zekerheidsgerechtigden door rangwisseling 152
5.3.4 Zaaksgevolg 154
5.3.4.1 Het zaaksgevolg van generale en speciale pandrechten in het droit commun français 154
5.3.4.2 De bescherming van verkrijgers tegen het zaaksgevolg door zuivering 155
5.3.4.3 De bescherming van derde-verkrijgers door subsidiariteit 157
5.3.4.4 Het generale pandrecht zonder zaaksgevolg in de pays de nantissement 158
5.4 De verschillen tussen het generale en het speciale pandrecht 159
5.4.1 Het pandobject van het generale pandrecht 160
5.4.2 Toekomstige zaken 163
5.4.3 Het pandrecht op roerende zaken 163
5.5 Vergelijking met Rooms-Hollandse recht 168
5.6 Conclusie 171

Hoofdstuk 6 De hervorming van generale zekerheidsrechten in Frankrijk tot en met de Code civil (1804) 175
6.1 Inleiding 175
6.2 Het streven naar een registerstelsel 176
6.2.1 Vergeefse pogingen om een registerstelsel in te voeren vóór de revolutie 176
6.2.2 De bescherming van verkrijgers door een nieuwe wijze van zuivering 179
6.2.3 Pogingen om een registerstelsel in te voeren na de revolutie 180
6.2.4 Het registerstelsel van de Loi du 9 Messidor an III (1795) 182
6.3 De afschaffing van generale zekerheid op onroerende zaken door de Loi du 11 Brumaire an VII (1798) 183
6.3.1 Publiciteit 184
6.3.2 Specialiteit als middel tegen oververzekering 185
6.3.3 Het alternatief voor specialiteit: bijzonder gaat voor algemeen? 188
6.4 De discussie over publiciteit en specialiteit in aanloop tot de Code civil 189
6.4.1 Het ontwerp van de commissie 189
6.4.1.1 Het ontbreken van publiciteit 189
6.4.1.2 Het ontbreken van specialiteit 190
6.4.1.3 Vuistpand op roerende zaken en openbaar pand op vorderingen 191
6.4.2 De reacties op het ontwerp 192
6.4.2.1 Een pleidooi voor publiciteit 192
6.4.2.2 Een pleidooi voor specialiteit 195
6.4.2.3 Vuistpand op roerende zaken 198
6.4.2.4 De opvatting van Napoleon 199
6.5 De Code civil 199
6.5.1 Het pandrecht op onroerende zaken en de beginselen van publiciteit en specialiteit 199
6.5.2 Vuistpand op roerende zaken en openbaar pand op vorderingen 201
6.6 Conclusie 202

Hoofdstuk 7 Generale zekerheidsrechten in Nederland en de codificatieperiode 209
7.1 Inleiding 209
7.2 De Rooms-Hollandse regeling van het generale pandrecht als voorbeeld voor een nationale codificatie 210
7.2.1 Het ontwerp van de Staatscommissie van 1798 (Commissie Cras) 210
7.2.2 Het ontwerp Van der Linden 212
7.2.3 Het Wetboek Napoleon ingerigt voor het Koningrijk Holland 215
7.3 De breuk met het verleden: de afschaffing van generale zekerheidsrechten 218
7.3.1 De invoering van de Code civil in Nederland 218
7.3.2 Het ontwerp Kemper van 1816 voor het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden 219
7.3.2.1 De aanloop tot Kempers eerste ontwerp 219
7.3.2.2 De terugkeer van het generale pandrecht in het ontwerp 220
7.3.2.3 Discussie over het generale pandrecht en het specialiteitsbeginsel 223
7.3.3 Het ontwerp Kemper van 1820 voor het Verenigde Koninkrijk der Nederlanden 225
7.3.4 Het vastgestelde doch niet ingevoerde Wetboek van 1830 228
7.3.4.1 De bescherming van latere verkrijgers en latere zekerheidsgerechtigden door publiciteit en specialiteit 229
7.3.4.2 De bescherming van concurrente schuldeisers 234
7.3.5 Het Burgerlijk Wetboek van 1838 (Oud Burgerlijk Wetboek, OBW) 235
7.4 Conclusie 239

Hoofdstuk 8 Generale zekerheidsrechten onder het Oud Burgerlijk Wetboek 243
8.1 Inleiding 243
8.2 Het hypotheekrecht op onroerende zaken 244
8.2.1 De beperkingen die voortvloeiden uit publiciteit en specialiteit 244
8.2.2 De interpretatie van het specialiteitsbeginsel in enge zin 246
8.2.3 Het onderscheid tussen specialiteit en bepaaldheid 247
8.2.4 De verwarring van individualiteit met specialiteit 247
8.3 Van vuistpand naar de zekerheidsoverdracht van roerende zaken met levering constituto possessorio 249
8.3.1 De beperkingen die voortvloeiden uit publiciteit en specialiteit 249
8.3.2 Het gebruik van de eigendomsoverdracht tot zekerheid om het vereiste van machtsverschaffing te omzeilen 250
8.3.2.1 Discussie in de literatuur over de geldigheid en wenselijkheid van de zekerheidsoverdracht 251
8.3.2.2 Discussie in de literatuur over het registerpandrecht 252
8.3.2.3 Het Bierbrouwerij-arrest 253
8.3.2.4 Het Autobus-arrest 255
8.3.2.5 Een zachte dood van de discussie over het registerpandrecht 256
8.3.3 Zekerheidseigendom en het specialiteitsbeginsel in ruime zin 256
8.3.4 Analoge toepassing van de pandrechtbepalingen op zekerheidseigendom 259
8.3.5 Het gebruik van de eigendomsoverdracht tot zekerheid om toekomstige zaken bij voorbaat over te dragen 260
8.3.5.1 De discussie in de literatuur over de mogelijkheid om toekomstige zaken bij voorbaat over te dragen 261
8.3.5.2 De erkenning van de levering constituto possessorio bij voorbaat in het Sio-arrest 262
8.3.6 De bepaaldheid van het voorwerp van de levering 263
8.3.6.1 De bepaaldheid van het voorwerp van levering in het Sio-arrest 263
8.3.6.2 Het bepaaldheid van het voorwerp van levering in het arrest Van Vliet q.q./AB 266
8.3.6.3 De onrechtmatigheid van een zekerheidsoverdracht met een generaal karakter in het arrest Erba/AB 267
8.3.7 Het bepaaldheidsvereiste in rechtshistorisch perspectief 268
8.3.7.1 Het bepaalde onderwerp van overeenkomsten in het Romeinse en het Rooms-Hollandse recht 269
8.3.7.2 Het bepaalde voorwerp van de levering of vestiging in het Romeinse en in het Rooms-Hollandse recht 269
8.3.7.3 De ratio van het bepaaldheidsvereiste 270
8.3.7.4 Het verschil in uitwerking tussen bepaaldheid van het voorwerp van de overeenkomst en van het voorwerp van de levering of vestiging 270
8.3.7.5 Aanvullende eisen die niet voortvloeien uit het bepaaldheidsvereiste, zoals het specialiteitsbeginsel 272
8.3.7.6 De verklaring voor de discussie over het bepaaldheidsvereiste onder het OBW 273
8.3.8 De bescherming van derden tegen stille en generale zekerheid anders dan door het specialiteitsbeginsel 275
8.3.8.1 Geen bescherming door het bepaaldheidsvereiste of subsidiariteit 276
8.3.8.2 De bescherming van een verkrijger tegen de beschikkingsonbevoegdheid van de vervreemder 276
8.3.8.3 De bescherming van een vuistpandhouder tegen de beschikkingsonbevoegdheid van de vervreemder 279
8.4 Van openbaar pand naar zekerheidscessie zonder mededeling aan de debitor cessus 282
8.4.1 De opkomst van de zekerheidscessie 282
8.4.1.1 De beperkingen van het pandrecht op vorderingen 282
8.4.1.2 Zekerheidscessie en het gebrek aan bescherming van latere (zekerheids) cessionarissen 283
8.4.2 Het gebruik van zekerheidscessie om toekomstige vorderingen te bezwaren 284
8.4.3 De onmogelijkheid om toekomstige vorderingen bij voorbaat te cederen 286
8.4.3.1 Het Fijn van Draat-arrest 286
8.4.3.2 De parallel met beslag op vorderingen 286
8.4.3.3 De reactie in de literatuur op de onmogelijkheid om toekomstige vorderingen te cederen 288
8.4.3.4 Het bepaaldheidsvereiste als middel om generale zekerheid te verhinderen 289
8.4.4 De erkenning van de mogelijkheid om toekomstige vorderingen bij voorbaat te cederen mits ze
voortvloeien uit een reeds bestaande rechtsverhouding 291
8.4.5 De praktijk van cessielijsten om de beperkingen op de overdraagbaarheid van toekomstige vorderingen te omzeilen 292
8.5 Conclusie 293

Hoofdstuk 9 Discussie over generale zekerheidsrechten in het totstandkomingsproces van het BW van 1992 297
9.1 Inleiding 297
9.2 Het hypotheekrecht op registergoederen en de uitbreiding van het voorrecht van uitwinning 298
9.3 Zekerheid op roerende zaken 299
9.3.1 Meijers’ afkeer van de zekerheidsoverdracht met levering constituto possessorio 299
9.3.2 De vraagpuntenprocedure 301
9.3.2.1 De voorgelegde vraagpunten 301
9.3.2.2 De discussie over de afschaffing van zekerheidseigendom 303
9.3.2.3 De discussie over het registerpandrecht 304
9.3.2.4 Tussenconclusie 306
9.3.3 Het ontwerp van Meijers 307
9.3.3.1 De afschaffing van de zekerheidsoverdracht 307
9.3.3.2 Het registerpandrecht op bedrijfszaken 308
9.3.3.3 Het stille pandrecht op bedrijfszaken voor bedrijfsmatige vorderingen 310
9.3.3.4 De bescherming van latere verkrijgers en vuistpandhouders tegen het stille en registerpandrecht 311
9.3.3.5 Het bepaaldheidsvereiste van het latere artikel 3:84 lid 2 312
9.3.4 De reacties in de literatuur op het Ontwerp 315
9.3.4.1 Een pleidooi voor het behoud van zekerheidseigendom 315
9.3.4.2 Het registerpandrecht op bedrijfszaken 317
9.3.4.3 Het stille pandrecht op bedrijfszaken voor bedrijfsmatige vorderingen 319
9.3.4.4 Het registerpandrecht op de onderneming als zodanig 320
9.3.5 De behandeling van het Ontwerp door de Vaste Commissie voor Justitie 321
9.3.5.1 De bezwaren van de Commissie tegen het registerpandrecht 321
9.3.5.2 Het voorstel van de Commissie voor een stil pandrecht 323
9.3.6 De reactie in de literatuur op het voorstel van de Commissie 324
9.3.6.1 Een pleidooi voor het behoud van zekerheidseigendom 324
9.3.6.2 Het registerpandrecht op bedrijfszaken 326
9.3.6.3 Het stille pandrecht op roerende zaken 326
9.3.6.4 Het registerpandrecht op de onderneming als zodanig 326
9.3.7 Een ontwerp voor een stil pandrecht 327
9.3.7.1 De Minister nam het voorstel van de Commissie over 327
9.3.7.2 De bescherming van latere verkrijgers en latere zekerheidsgerechtigden 328
9.3.7.3 Verdere behandeling van het ontwerp 329
9.3.8 Tussenconclusie 331
9.4 Zekerheid op vorderingen 332
9.4.1 De discussie in de vraagpuntenprocedure 332
9.4.2 Het Ontwerp Meijers 335
9.4.2.1 Het stille pandrecht voor bedrijfskrediet op bedrijfsvorderingen 335
9.4.2.2 De bescherming van latere cessionarissen en latere zekerheidsgerechtigden 336
9.4.3 De reactie in de literatuur op het Ontwerp 336
9.4.3.1 Het vereiste van kennisgeving 336
9.4.3.2 Generale zekerheid op vorderingen 338
9.4.4 De behandeling van het Ontwerp door de Vaste Commissie voor Justitie 339
9.4.5 De reactie in de literatuur op het voorstel van de Commissie 340
9.4.6 Het Ontwerp van Minister Polak 341
9.4.6.1 Een ontwerp voor een stil pandrecht op alle bestaande en toekomstige vorderingen 341
9.4.6.2 De bescherming van latere cessionarissen en latere zekerheidsgerechtigden 341
9.4.6.3 Een regeling voor uitsluitend openbare cessie 342
9.4.7 De reactie in de literatuur op het Ontwerp 343
9.4.7.1 Kritiek op de discrepantie tussen de mogelijkheid om toekomstige vorderingen te verpanden en te beslaan 343
9.4.7.2 Kritiek op de bescherming van de latere cessionaris te goeder trouw 344
9.4.8 De aanpassing van het Ontwerp naar aanleiding van de voorstellen 344
9.4.8.1 De rechtvaardiging van de bescherming van de latere cessionaris 344
9.4.8.2 De rechtvaardiging van de discrepantie tussen beslag en pand 345
9.4.8.3 Het grondslagvereiste en het vervallen van de bescherming van de latere cessionaris 346
9.5 Conclusie 347

Hoofdstuk 10 Generale zekerheidsrechten in het Nederlandse recht onder het BW van 1992 353
10.1 Inleiding 353
10.2 Het specialiteitsbeginsel in enge zin 354
10.2.1 Specialiteit in dezelfde betekenis als onder het OBW 354
10.2.2 Het onderscheid tussen specialiteit en bepaaldheid 355
10.2.3 Het onderscheid tussen individualiteit en specialiteit 356
10.2.4 Het onderscheid tussen individualisering in het kader van oneigenlijke vermenging en specialiteit 357
10.2.5 Tussenconclusie 359
10.3 Generale zekerheid op roerende zaken en vorderingen 360
10.3.1 De verschillen tussen de ‘vestigings’-vereisten van zekerheidseigendom en het stille pandrecht 360
10.3.2 De aanpassing van de praktijk aan de nieuwe vereisten 362
10.3.3 Het NVB-model en het arrest Spaarbank Rivierenland/Gispen q.q. 363
10.3.4 Het bepaaldheidsvereiste in de rechtspraak van de Hoge Raad 366
10.3.5 Het registratievereiste in de rechtspraak 372
10.3.6 Generale zekerheid als gevolg van een zekerheidsoverdracht 374
10.4 De discussie over de wenselijkheid van generale zekerheid en de voorstellen in de literatuur om de werking van generale zekerheid te veranderen 376
10.4.1 De positie van concurrente schuldeisers 376
10.4.1.1 Het bepaaldheidsvereiste ter bescherming van concurrente schuldeisers? 377
10.4.1.2 De rechtvaardiging van generale zekerheid ten opzichte van concurrente schuldeisers 378
10.4.1.3 Het grondslagvereiste ter bescherming van concurrente schuldeisers 380
10.4.1.4 Carve-out-regelingen ter bescherming van concurrente schuldeisers 381
10.4.1.5 Het registerpandrecht ter bescherming van concurrente schuldeisers 383
10.4.1.6 Het voorrecht van uitwinning van lager gerangschikte zekerheidsgerechtigden 387
10.4.2 De positie van leveranciers 388
10.4.2.1 Rangwisseling ter bescherming van leveranciers 388
10.4.2.2 Het registerpandrecht ter bescherming van leveranciers 390
10.4.3 De positie van latere verkrijgers 390
10.4.3.1 De vertrouwensbescherming tegen beschikkingsonbevoegdheid van de vervreemder 390
10.4.3.2 Het voorrecht van uitwinning 391
10.4.3.3 Het registerpandrecht 392
10.4.4 De positie van latere schuldeisers die goederenrechtelijke zekerheid willen 394
10.4.4.1 De vertrouwensbescherming tegen een eerder gevestigd stil pandrecht 394
10.4.4.2 Het registerpandrecht 395
10.4.4.3 Het specialiteitsbeginsel in combinatie met het registerpandrecht 396
10.4.4.4 Andere middelen om oververzekering van de eerste zekerheidsgerechtigde tegen te gaan 398
10.4.5 De positie van de schuldeiser met generale zekerheid 399
10.4.5.1 Het registratievereiste 400
10.4.5.2 Het registerpandrecht 401
10.4.6 Conclusie 402

Slotbeschouwing 407
Concluding observations 427
Literatuur 445
Jurisprudentieregister 487
Trefwoordenregister 491
Curriculum Vitae 499