Constitutioneel recht

VOORWOORD / V
LIJST VAN AFKORTINGEN / XXI
VERKORT AANGEHAALDE LITERATUUR / XXV

DEEL I ALGEMENE BEGRIPPEN / 1

Hoofdstuk 1. Staatsrecht / 3
1.1 Inleiding / 3
1.2 Omschrijving van het staatsrecht / 6

Hoofdstuk 2. De staat in het volkenrecht / 9
2.1 De staat volgens het volkenrecht / 9
2.2 De erkenning van staten / 10
2.3 De staat in het volkenrecht / 12

Hoofdstuk 3. Geschiedenis tot aan het Koninkrijk (1814) / 13
3.1 Geschiedenis / 13
3.2 Staats- en regeringsvorm / 14
3.3 De Unie / 14
3.4 De provincies / 15
3.5 De Franse tijd / 16

Hoofdstuk 4. De functies van het staatsrecht / 19
4.1 Inleiding / 19
4.1.1 Verdeling in functies / 19
4.1.2 Legitimatie? / 20
4.2 De constituerende functie / 23
4.2.1 Constitueren / 23
4.2.2 Constitutioneel recht / 24
4.3 De attribuerende functie / 31
4.3.1 Attribueren / 31
4.3.2 Attributie en taakstelling / 32
4.3.3 Attributie, delegatie, mandaat / 33
4.3.4 Uitvoering / 35
4.4 De regulerende functie / 36
4.4.1 Historie / 36
4.4.2 Constitutionalisme / 38
4.4.3 De machtenscheiding nader beschouwd / 43
4.4.4 De rechtsstaat / 50
4.4.5 Relativering van de rechtsstaatsidee / 55

Hoofdstuk 5. Staat en soevereiniteit / 67
5.1 Soevereiniteit; volkenrecht / 67
5.2 Soevereiniteit en nationaal staatsrecht / 68
5.3 Beperkt soevereiniteitsbegrip / 69

Hoofdstuk 6. Decentralisatie / 71
6.1 De Grondwet en decentralisatie / 71
6.2 Kenmerken van decentralisatie / 72

Hoofdstuk 7. De grenzen van het staatsrecht / 75
7.1 De macht (der feiten) / 75
7.2 De gelding van de constitutie / 76
7.3 Staatsnood, revolutie / 77
7.4 Andere grenzen / 79
7.5 De zin van een constitutie / 79

DEEL II HET POSITIEVE CONSTITUTIONELE RECHT / 83

Hoofdstuk 8. Staatsrecht / 85
8.1 Kenmerken van het Nederlandse staatsrecht / 85
8.1.1 Weinig ideologisch? / 85
8.1.2 Monarchale terminologie / 87
8.1.3 Open stelsel / 87
8.1.4 Geen constitutionele toetsing / 88
8.2 De Grondwet / 90
8.2.1 Grondwetsherzieningen / 90
8.2.2 Voorstellen tot grondwetsherziening / 98
8.2.3 Enige hoofdlijnen van de historie; toekomst / 100
8.2.4 De herzieningsprocedure / 101
8.2.5 Overgangsrecht / 105
8.2.6 Organieke regelingen / 107
8.3 Het Statuut en het samenwerkingsverband van de landen van het Koninkrijk / 108
8.3.1 Historie / 108
8.3.2 Hoofdlijnen / 110
8.3.3 Herziening van het Statuut; overgangsrecht / 117
8.3.4 Onderlinge regelingen in consensusrijkswetten / 118
8.3.5 De openbare lichamen Bonaire, St. Eustatius en Saba (de BESeilanden) / 121
8.3.6 De landen Aruba, Curaçao en Sint Maarten / 122
8.4 De Europese Unie / 123
8.4.1 Historie / 123
8.4.2 Statenbond, bondsstaat, statenverbond, Europese rechtsstatelijkheid / 125
8.4.3 Een supranationale rechtsorde / 129
8.4.4 De ambten van de Unie / 132
8.4.5 De rechters van de Unie; rechtstreekse werking; rechterlijk activisme / 135
8.4.6 De euro, de Europese Centrale Bank en het Hof van Justitie, en het Bundesverfassungsgericht / 141
8.5 Het EVRM en het EHRM / 152
8.6 Ongeschreven recht / 155

Hoofdstuk 9. Het centrale overheidsverband: ambten en bevoegdheden / 159
9.1 De regering / 159
9.1.1 Terminologie / 159
9.1.2 De Koning / 161
9.1.3 Niet-uitoefening koninklijk gezag / 164
9.1.4 Koninklijke onschendbaarheid / 167
9.1.5 Koningschap en democratie; naar een ceremonieel koningschap? / 169
9.1.6 De regering. Koning en ministers / 170
9.1.7 De ministers / 172
9.1.8 Kabinetsformatie / 173
9.1.9 Ministers, ministeries en staatssecretarissen / 181
9.1.10 De ministerraad / 183
9.1.11 Eed / 187
9.2 Bevoegdheden van de regering / 187
9.2.1 Inleiding / 187
9.2.2 De Koning als staatshoofd en als deel van de regering / 189
9.2.3 De buitenlandse betrekkingen / 191
9.2.4 Inoorlogverklaring; defensie; uitzonderingstoestanden / 209
9.2.5 De financiën / 222
9.2.6 Andere bevoegdheden en taken / 231
9.2.7 De ministerraad / 232
9.2.8 De minister-president / 234
9.2.9 De ministers / 236
9.2.10 De staatssecretaris / 238
9.3 De Staten-Generaal / 240
9.3.1 Vertegenwoordigen / 240
9.3.2 Het kiezerscorps / 242
9.3.3 Politieke partijen / 244
9.3.4 Kiesstelsel; verkiezingen / 249
9.3.5 Begin lidmaatschap / 253
9.3.6 Het tweekamerstelsel / 258
9.3.7 De verenigde vergadering / 259
9.3.8 De samenstelling en inrichting van de Staten-Generaal / 260
9.4 Bevoegdheden van de Staten-Generaal / 269
9.4.1 Samenwerkingsbevoegdheden / 269
9.4.2 Zelfstandige bevoegdheden / 270
9.4.3 Recht van enquête / 271
9.4.4 Ambten binnen de Kamers / 274
9.5 De rechterlijke ambten / 276
9.5.1 Inleiding / 276
9.5.2 Het grondwettelijke stelsel / 277
9.5.3 Rechterlijke onafhankelijkheid / 279
9.5.4 Onpartijdigheid van de rechter / 285
9.5.5 Inrichting van de rechterlijke macht / 288
9.5.6 De bestuursstructuur van de rechterlijke macht / 293
9.5.7 De bestuursrechterlijke ambten / 294
9.5.8 Tuchtcolleges / 296
9.5.9 Het Openbaar Ministerie (OM) / 296
9.6 Bevoegdheden van de rechterlijke ambten / 297
9.6.1 Internationale en EU-aspecten / 299
9.6.2 Art. 112, eerste lid, Gw; de bevoegdheid van de rechterlijke macht / 304
9.6.3 Intermezzo: het conflictenstelsel / 305
9.6.4 Art. 112, tweede lid, Gw; verdeling van rechtsmacht / 307
9.6.5 Strafrechtspraak / 312
9.6.6 De doodstraf / 317
9.6.7 Cassatie; ambtsmisdrijven / 317
9.6.8 Terechtzitting; motivering vonnis; uitspraak / 320
9.6.9 Bestuursrechtspraak / 320
9.7 De vaste colleges van advies en de Nationale ombudsman / 322
9.7.1 De Raad van State / 323
9.7.2 De Algemene Rekenkamer / 328
9.7.3 Overige vaste colleges van advies / 329
9.7.4 De Nationale ombudsman / 330
9.7.5 Overige ambten / 333

Hoofdstuk 10. De regulerende functie / 335
10.1 Constitutionalisme en regeringsvorm / 335
10.1.1 Machtenscheiding, checks and balances / 335
10.1.2 Parlementair stelsel; vertrouwensregel / 338
10.1.3 De vertrouwensregel in de praktijk / 340
10.1.4 De vertrouwensregel en de Eerste Kamer / 343
10.1.5 Ontbinding / 345
10.1.6 De ministeriële verantwoordelijkheid / 351
10.2 Legaliteitsbeginsel en wetgeving / 363
10.2.1 Legaliteitsbeginsel / 363
10.2.2 De wet in formele zin / 372
10.2.3 Andere regelgeving / 384
10.2.4 Beleidsregels / 393
10.2.5 Normenhiërarchie / 396
10.2.6 Wetgevingskwaliteit en deregulering / 397
10.3 Rechtspraak / 398
10.3.1 Binding aan de wet en het recht / 398
10.3.2 De rechtsvormende taak van de rechter / 399
10.3.3 De burgerlijke rechtspraak / 403
10.3.4 De bestuursrechtspraak / 405
10.3.5 Het toetsingsverbod van art. 120 Grondwet en het toetsingsgebod van art. 94 Grondwet / 408

Hoofdstuk 11. Grondrechten / 417
11.1 Definitie van grondrechten / 418
11.1.1 Formele en materiële opvatting / 418
11.1.2 Historie van de grondrechten / 418
11.1.3 Internationale grondrechten, mensenrechten / 420
11.2 Soorten grondrechten / 420
11.3 Bronnen van grondrechten / 422
11.4 Kaders waarbinnen grondrechten functioneren / 423
11.5 De subjecten van de grondrechten / 424
11.6 Relaties waarbinnen grondrechten gelden; bijzondere rechtsposities; horizontale werking / 426
11.6.1 De overheid in haar privaatrechtelijke hoedanigheid / 427
11.6.2 Personen in een bijzondere rechtspositie ten opzichte van de overheid / 428
11.6.3 Horizontale werking / 429
11.6.4 Uitgangspunt: indirecte horizontale werking / 430
11.6.5 Kanttekeningen bij directe horizontale werking van grondrechten / 431
11.6.6 Horizontale werking van het EVRM en het Handvest / 433
11.7 Grondrechten in verticale verhoudingen; beperkingen en redelijke uitleg / 434
11.7.1 De reikwijdte van klassieke grondrechten; subjectieve uitleg / 435
11.7.2 Beperkingen van klassieke grondrechten; algemene en bijzondere beperkingen / 436
11.7.3 Redelijke uitleg van klassieke grondrechten / 437
11.8 De grondwettelijke beperkingssystematiek / 441
11.8.1 Competentieregelingen; delegatie / 441
11.8.2 Doelcriteria / 445
11.8.3 Procedurevoorschriften en vormvereisten / 446
11.8.4 Kernrecht? / 446
11.8.5 Materiële criteria in het wetsbegrip van de beperkingsclausules? / 447
11.9 Positieve verplichtingen / 449
11.9.1 Nationale wetgeving en jurisprudentie / 449
11.9.2 Positieve verplichtingen volgens het EHRM / 451
11.10 Sociale grondrechten / 454
11.10.1 Het onderscheid tussen sociale en klassieke grondrechten / 454
11.10.2 De sociale grondrechten in de Grondwet / 457
11.11 Internationale grondrechten: het EVRM / 458
11.11.1 Structuur van de vrijheidsrechten in het EVRM / 459
11.11.2 Wet, loi, law / 460
11.11.3 De proportionaliteitstoets (is de beperking nodig?); de ‘margin of appreciation’ / 461
11.11.4 De ‘margin of appreciation’ / 462
11.12 Het onderscheid tussen de vrijheidsrechten in de Grondwet en het EVRM / 464
11.12.1 Grondwet: formele legaliteit / 464
11.12.2 EVRM: materiële belangenafweging / 465
11.13 De grondrechten in de Europese Unie; het Handvest / 466
11.13.1 Non-discriminatie, vrij verkeer, Unieburgerschap / 466
11.13.2 Solange, grondrechten als algemene rechtsbeginselen / 467
11.13.3 Het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie / 468
11.13.4 Handvest en EVRM / 471
11.14 Gelijkheidsbeginsel en discriminatieverbod / 473
11.14.1 Complexe norm / 473
11.14.2 Norm voor de wetgever / 474
11.14.3 Het discriminatieverbod / 477
11.14.4 Gelijkheidsnormen in horizontale verhoudingen / 478
11.14.5 Internationale en supranationale gelijkheidsnormen & discriminatieverboden / 479
11.14.6 Differentiatiegronden en toetsingsintensiteit / 481
11.14.7 Directe en indirecte discriminatie / 483
11.14.8 De Algemene wet gelijke behandeling / 484
11.14.9 Gelijke benoembaarheid in openbare dienst / 485
11.15 Nederlanderschap; toelating, uitzetting en uitlevering; het land verlaten / 487
11.15.1 Nederlanderschap / 487
11.15.2 Nationaliteit, burgerschap, multiculturele samenleving / 489
11.15.3 Toelating en uitzetting van Nederlanders / 490
11.15.4 Vreemdelingenrecht, Vreemdelingenwet 2000 / 492
11.15.5 Rechtsbescherming / 493
11.15.6 Unieburgers / 494
11.15.7 Recht op gezinsleven / 494
11.15.8 Asielrecht / 495
11.15.9 Procedurele eisen / 498
11.15.10 Uitlevering en overlevering / 499
11.15.11 Het recht het land te verlaten / 501
11.16 Het kiesrecht / 502
11.17 De vrijheid van godsdienst en levensovertuiging / 504
11.17.1 Wat ‘telt’ als godsdienst en godsdienstige uiting: subjectieve en objectieve uitleg / 505
11.17.2 Uitingsvormen; godsdienstoefening binnen en buiten / 509
11.17.3 Redelijke uitleg en toepassing van de vrijheid van godsdienst / 511
11.17.4 De vrijheid om op te voeden, te onderwijzen, te verkondigen / 514
11.17.5 Organisatievrijheid, artikel 2:2, eerste lid, BW; verticale werking / 516
11.17.6 Organisatievrijheid, horizontale werking / 517
11.17.7 Overige gedragingen: het onderhouden van geboden en geschriften / 520
11.17.8 Staat en kerk: van dominante kerk, naar verzuiling en coöperatie, naar scheiding? / 522
11.18 De vrijheid van meningsuiting / 527
11.18.1 Historie / 527
11.18.2 De dragers van de uitingsvrijheid / 528
11.18.3 Geen voorafgaand verlof (artikel 7, eerste lid, Grondwet) / 528
11.18.4 Door de drukpers / 530
11.18.5 Gedachten of gevoelens / 531
11.18.6 Het recht te openbaren, zonder voorafgaand verlof (censuurverbod) / 532
11.18.7 Het recht te openbaren en te verspreiden / 533
11.18.8 Het verband tussen het openbarings- en het verspreidingsrecht / 535
11.18.9 Zelfstandige verspreidingsmiddelen; geen algemeen verbod of voorafgaand verlof; gebruik van enige betekenis / 537
11.18.10 Behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet / 539
11.18.11 Regels omtrent radio en televisie (artikel 7, tweede lid, Grondwet) / 540
11.18.12 Geen voorafgaand toezicht op de inhoud van een radio- of televisieuitzending / 541
11.18.13 Overige uitingsmiddelen (artikel 7, derde lid, Grondwet) / 542
11.18.14 Geen voorafgaand verlof wegens de inhoud / 544
11.18.15 Behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet / 547
11.18.16 Gebruik van enige betekenis / 548
11.18.17 Uitzondering voor handelsreclame (artikel 7, vierde lid, Grondwet) / 549
11.18.18 Horizontale werking / 550
11.18.19 Artikel 10 EVRM (algemeen) / 552
11.18.20 Internet / 556
11.18.21 Bronbescherming voor journalisten / 557
11.18.22 Naar een nieuw grondwetsartikel? / 558
11.19 Het recht van vereniging en van vergadering en betoging / 559
11.19.1 Hoofdlijnen / 559
11.19.2 Politieke partijen / 562
11.19.3 Politieke partijen: twee modellen / 563
11.19.4 De vrijheid van vergadering en betoging / 566
11.20 Privacyrechten / 569
11.20.1 Eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer / 570
11.20.2 Veiligheid versus privacy / 572
11.20.3 Bescherming van persoonsgegevens / 573
11.20.4 Onaantastbaarheid van het lichaam / 576
11.20.5 Het huisrecht / 579
11.20.6 Briefgeheim; telefoon- en telegraafgeheim / 581
11.21 Procedurele rechten / 584
11.21.1 Onteigening / 585
11.21.2 Artikel 1 Protocol 1 EVRM / 587
11.21.3 Vrijheidsontneming / 589
11.21.4 Het nulla poena-beginsel / 593
11.21.5 Het ius de non evocando / 595
11.21.6 Rechtsbijstand / 596
11.22 De vrijheid van en het recht op onderwijs / 597
11.22.1 Historie / 597
11.22.2 Afwijkend van de grondwettelijke beperkings- en delegatiesystematiek 1983 / 598
11.22.3 Vrijheid van onderwijs / 600
11.22.4 Vrijheid van oprichting (stichting) / 601
11.22.5 Vrijheid van richting / 602
11.22.6 Vrijheid van inrichting / 604
11.22.7 Subjecten van de vrijheid van onderwijs / 605
11.22.8 Openbaar onderwijs / 605
11.22.9 Beperkingen; deugdelijkheidseisen en bekostigingsvoorwaarden / 608
11.22.10 De vrijheid van onderwijs bij benoeming en ontslag van leerkrachten / 609
11.22.11 De vrijheid van onderwijs bij het aannemen van leerlingen; recht op onderwijs / 611
11.22.12 Recht op onderwijs; keuzerecht / 613
11.22.13 Fundamentele vragen bij artikel 23 Grondwet / 615

Hoofdstuk 12. De decentralisatie / 619
12.1 Decentralisatie / 619
12.1.1 Deconcentratie / 620
12.1.2 Territoriale en functionele decentralisatie / 621
12.1.3 Autonomie; medebewind / 622
12.1.4 Centralisatie en decentralisatie van overheidsbelangen / 625
12.1.5 Toezicht / 627
12.1.6 Lokale financiën / 630
12.1.7 Monisme en dualisme / 631
12.1.8 Verordenende bevoegdheid / 632
12.1.9 Beslissing van geschillen / 632
12.1.10 De provincie / 633
12.2 De gemeente / 634
12.2.1 De ambten / 634
12.2.1.1 De gemeenteraad / 635
12.2.1.2 Het college van burgemeester en wethouders / 637
12.2.1.3 De burgemeester / 638
12.2.1.4 De commissies / 639
12.2.1.5 De rekenkamer / 640
12.2.2 De bevoegdheden / 640
12.2.2.1 De gemeenteraad / 640
12.2.2.2 Het college van burgemeester en wethouders / 645
12.2.2.3 De burgemeester / 646
12.2.2.4 De commissies / 652
12.2.2.5 De rekenkamer / 653
12.2.3 De regulering / 653
12.2.3.1 Politieke verantwoordelijkheid en vertrouwensontslag / 654
12.2.3.2 Het recht op inlichtingen en van onderzoek / 655
12.2.3.3 Begroting en rekening / 656
12.2.3.4 Toezicht / 656
12.2.3.5 Taakverwaarlozing / 657
12.3 Het waterschap / 659
12.3.1 De ambten / 661
12.3.1.1 Het algemeen bestuur / 661
12.3.1.2 Het dagelijks bestuur / 663
12.3.1.3 De voorzitter / 663
12.3.2 De bevoegdheden / 664
12.3.2.1 Het algemeen bestuur / 664
12.3.2.2 Het dagelijks bestuur / 666
12.3.2.3 De voorzitter / 666
12.3.3 De regulering / 667
12.4 Andere overheidsverbanden / 670
12.4.1 De ambten / 671
12.4.2 De bevoegdheden / 671
12.4.3 De regulering / 672
12.5 Gemeenschappelijke regelingen / 673

Namenregister / 677
Jurisprudentieregister / 689
Zakenregister / 749