M.D.J. van der Wulp
e.a.
Vastgoedtransacties in de Europese btw
Paperback Nederlands 2021 1e druk 9789013165586Vandaag voor 23:00 besteld, morgen in huis
Samenvatting
De aanhoudende stroom aan jurisprudentie, beleid en literatuur laat zien dat de btw-behandeling van vastgoedtransacties in de praktijk als complex wordt ervaren. De oorzaak hiervan is met name gelegen in het uitgangspunt van de Europese btw dat de levering en de verhuur van vastgoed vrijgesteld is van btw-heffing.
In deze Fiscale Monografie is onderzoek gedaan naar de Europese btw-gevolgen van vastgoedtransacties. De btw-behandeling van vastgoedtransacties op grond van het huidige Europese recht wordt op een systematische en kritische wijze besproken. Hierbij wordt ook aandacht geschonken aan richtlijnhistorisch materiaal dat nog niet eerder is onderzocht en dat duidelijk(er) maakt waarom sommige richtlijnbepalingen (aanzienlijk) afwijken van de door de Europese Commissie voorgestelde tekst. Daarnaast wordt in deze Fiscale Monografie bij een keuzevrijheid van EU-lidstaten aandacht geschonken aan de keuzes die Nederland en andere EU-lidstaten hebben gemaakt.
In deze Fiscale monografie is niet slechts behandeld wanneer een vastgoedtransactie belast of vrijgesteld is, maar komt ook aan bod wanneer degene die een vastgoedtransactie verricht een belastingplichtige is, wanneer de verrichte vastgoedtransactie een belastbare levering of dienst is en wat de gevolgen zijn van een belaste of vrijgestelde vastgoedtransactie voor het recht op btw-aftrek voor degene die de vastgoedtransactie verricht en zijn afnemer.
Ten aanzien van de geconstateerde knelpunten zijn in deze Fiscale Monografie diverse mogelijke verbeteringen uitgewerkt.
Specificaties
ISBN13:9789013165586
Taal:Nederlands
Bindwijze:paperback
Aantal pagina's:700
Uitgever:Wolters Kluwer
Druk:1
Verschijningsdatum:6-10-2021
Hoofdrubriek:Juridisch
ISSN:
Serie:Fiscale monografieën
Lezersrecensies
Wees de eerste die een lezersrecensie schrijft!
Inhoudsopgave
Voorwoord / V
Lijst van gebruikte afkortingen / XXIII
HOOFDSTUK 1
Inleiding / 1
1.1 Introductie van het onderwerp / 1
1.2 Onderzoeksvraag / 3
1.3 Belang van het onderzoek / 4
1.4 Afbakening / 7
1.5 Verantwoording onderzoek(smethode) / 10
1.6 Toetsingskader / 14
1.7 Plan van behandeling / 15
HOOFDSTUK 2
Het positieve en wenselijke recht / 17
2.1 Inleiding / 17
2.2 De Europese btw / 17
2.2.1 Wat eraan vooraf ging / 17
2.2.2 De Eerste en Tweede Richtlijn / 19
2.2.3 De Zesde Richtlijn en Btw-richtlijn / 20
2.2.4 Btw-uitvoeringsverordening / 21
2.3 Het positieve unierecht / 21
2.3.1 Inleiding / 21
2.3.2 Het primaire unierecht / 22
2.3.3 Het afgeleide unierecht / 22
2.3.4 Doorwerking van het unierecht in het nationale recht / 23
2.3.4.1 Btw-richtlijn / 24
2.3.4.1.1 Omzetten in nationaal recht / 24
2.3.4.1.2 Richtlijnconforme interpretatie / 24
2.3.4.1.3 Rechtstreekse werking / 25
2.3.4.1.4 Geen omgekeerde verticale rechtstreekse werking / 27
2.3.4.1.5 Asymmetrisch beroep op richtlijnbepaling? / 27
2.3.4.2 Btw-uitvoeringsverordening / 28
2.3.5 Hof van Justitie / 29
2.3.5.1 Organisatie / 29
2.3.5.2 Prejudiciële procedure / 32
2.3.5.2.1 Wanneer prejudiciële vragen? / 32
2.3.5.2.2 Wanneer zijn prejudiciële vragen niet nodig / 34
2.3.5.3 Inbreukprocedure / 37
2.3.5.4 Interpretatie door het Hof van Justitie / 37
2.3.5.4.1 Interpretatiemethoden / 38
2.3.5.4.2 Precedenten als bouwstenen / 40
2.4 Het toetsingskader / 41
2.4.1 De wezenlijke kenmerken van de btw / 41
2.4.1.1 Inleiding / 41
2.4.1.2 Het beginsel van algemene heffing / 42
2.4.1.3 Het beginsel van de fiscale neutraliteit / 42
2.4.1.3.1 Uitwendige fiscale neutraliteit / 43
2.4.1.3.2 Inwendige fiscale neutraliteit / 45
2.4.1.4 Het rechtskarakter van de btw / 46
2.4.1.4.1 Verbruik vastgoed? / 47
2.4.1.4.2 (Beoogde) subject van heffing / 47
2.4.1.4.3 (Beoogde) object van heffing / 48
2.4.1.4.4 Conclusie / 49
2.4.2 Doelmatigheids- en formele rechtszekerheidsbeginsel / 49
2.5 Conclusie / 50
HOOFDSTUK 3
Belastingplicht / 53
3.1 Inleiding / 53
3.2 Eenieder / 54
3.2.1 Projectontwikkeling / 56
3.2.2 Vastgoedbeleggingsfondsen / 58
3.3 Zelfstandigheid / 60
3.3.1 Richtlijn(historie) / 60
3.3.2 Hof van Justitie / 62
3.3.2.1 Negatieve zelfstandigheidstoets / 64
3.3.2.1.1 Juridische ondergeschiktheid / 64
3.3.2.1.2 Feitelijke ondergeschiktheid / 66
3.3.2.2 Positieve zelfstandigheidstoets / 68
3.4 Economische activiteit / 71
3.4.1 Alle activiteiten van een producent, handelaar of dienstverrichter / 71
3.4.1.1 Producent, handelaar of dienstverrichter / 71
3.4.1.1.1 Richtlijn(historie) / 71
3.4.1.1.2 Hof van Justitie / 72
3.4.1.2 Alle activiteiten / 72
3.4.1.2.1 Richtlijnhistorie / 72
3.4.1.2.2 Hof van Justitie / 73
3.4.1.3 Conclusie / 83
3.4.2 Exploitatie (on)lichamelijke zaak / 83
3.4.2.1 Richtlijn(historie) / 83
3.4.2.1.1 Voorbeeld of uitbreiding? / 83
3.4.2.1.2 Voorstel voor een zesde richtlijn: uitbreiding / 84
3.4.2.1.3 Zesde richtlijn: een bijzondere economische activiteit / 86
3.4.2.2 Hof van Justitie / 86
3.4.2.2.1 Exploitatie van vastgoed / 87
3.4.2.2.2 Om er duurzaam opbrengst uit te verkrijgen / 88
3.5 Activiteit als verlengstuk economische activiteit / 93
3.6 Incidentele vastgoedactiviteit / 94
3.6.1 Richtlijn(historie) / 94
3.6.1.1 Voorstel voor een zesde richtlijn / 95
3.6.1.2 De keuze van de lidstaten / 96
3.6.2 Hof van Justitie / 97
3.7 Conclusie / 99
HOOFDSTUK 4
Belastbaarheid vastgoedtransacties / 103
4.1 Inleiding / 103
4.2 Levering vastgoed / 104
4.2.1 Inleiding / 104
4.2.2 Het (unie)begrip onroerend goed / 106
4.2.2.1 Ieder welbepaald boven- of ondergronds gedeelte van de aarde waaraan eigendoms- en bezitsrechten kunnen worden verbonden / 108
4.2.2.1.1 Grond is onroerend goed / 108
4.2.2.1.2 Welbepaald gedeelte / 109
4.2.2.1.3 Waaraan eigendoms- en bezitsrechten kunnen worden verbonden / 110
4.2.2.2 Ieder gebouw dat of iedere constructie die vast met de grond verbonden is onder of boven zeeniveau en dat niet gemakkelijk te demonteren of te verplaatsen is / 110
4.2.2.2.1 Gebouw: een vast met de grond verbonden constructie / 110
4.2.2.2.2 Constructie / 111
4.2.2.2.3 Verbondenheid met de grond / 113
4.2.2.2.4 Vaste verbondenheid met de grond: niet gemakkelijk te demonteren of gemakkelijk te verplaatsen / 113
4.2.3 Het begrip ‘levering’ / 119
4.2.3.1 Inleiding / 119
4.2.3.2 Richtlijn(historie) / 120
4.2.3.2.1 Eigendomsoverdracht tot zekerheid / 121
4.2.3.2.2 Vereenzelviging in art. 15 lid 2 Btw-richtlijn bedoelde rechten, deelbewijzen en aandelen met onderliggende vastgoed / 121
4.2.3.3 Hof van Justitie / 123
4.2.3.3.1 Safe-arrest / 123
4.2.3.3.2 Overdracht eigenaarsbevoegdheden / 125
4.2.3.4 Hoge Raad / 128
4.2.3.4.1 Levering vastgoed vóór of zonder eigendomsoverdracht / 128
4.2.3.4.2 Geen levering ondanks eigendomsoverdracht / 130
4.2.3.5 Centralan-arrest / 131
4.2.3.5.1 Feitelijke situatie / 131
4.2.3.5.2 Verwijzingsuitspraak / 133
4.2.3.5.3 Conclusie A-G Kokott / 135
4.2.3.5.4 Hof van Justitie / 138
4.2.3.5.5 Betekenis Centralan-arrest / 139
4.2.3.6 Sale-and-leaseback / 141
4.2.3.6.1 Eigendomsoverdracht tot zekerheid? / 141
4.2.3.6.2 Mydibel-arrest / 142
4.2.3.6.3 Betekenis Mydibel-arrest / 144
4.2.3.7 Conclusie / 145
4.2.4 Verplichte gelijkstellingen met levering / 147
4.2.4.1 Inleiding / 147
4.2.4.2 Onteigening vastgoed / 147
4.2.4.2.1 Richtlijn(historie) / 147
4.2.4.2.2 Hof van Justitie / 149
4.2.4.3 Huurkoop vastgoed / 152
4.2.4.3.1 Richtlijn(historie) / 152
4.2.4.3.2 Hof van Justitie / 153
4.2.4.4 Financial leasing vastgoed / 155
4.2.4.4.1 Inleiding / 155
4.2.4.4.2 Richtlijn(historie) / 156
4.2.4.4.3 Hof van Justitie / 159
4.2.4.5 Aan- en verkoop van vastgoed in commissie / 162
4.2.4.5.1 Inleiding / 162
4.2.4.5.2 Richtlijn(historie) / 162
4.2.4.5.3 Hof van Justitie / 164
4.2.4.5.4 Veiling van vastgoed / 166
4.2.4.5.5 Verkoop vastgoed aan een nader te noemen meester / 167
4.2.4.6 Conclusie / 168
4.2.5 Optionele gelijkstelling met levering / 169
4.2.5.1 Inleiding / 169
4.2.5.2 Richtlijn(historie) / 169
4.2.5.3 Hof van Justitie / 171
4.2.5.4 Nederland / 173
4.2.5.4.1 Oplevering / 174
4.2.5.4.2 Vervaardigen / 174
4.2.5.5 Conclusie / 175
4.2.6 Optionele gelijkstellingen met onroerend goed / 176
4.2.6.1 Inleiding / 176
4.2.6.2 Ratio / 179
4.2.6.3 Bepaalde rechten op onroerend goed / 181
4.2.6.3.1 Richtlijn(historie) / 181
4.2.6.3.2 Hof van Justitie / 181
4.2.6.4 Zakelijke gebruiksrechten op onroerend goed / 182
4.2.6.4.1 Richtlijn(historie) / 182
4.2.6.4.2 Hof van Justitie / 183
4.2.6.4.3 Nederland / 184
4.2.6.5 Deelnemingsbewijzen en aandelen / 201
4.2.6.5.1 Richtlijnhistorie / 201
4.2.6.5.2 Hof van Justitie / 202
4.2.6.5.3 Nederland / 204
4.2.6.6 Conclusie / 206
4.3 Dienst / 208
4.3.1 Uniebegrip ‘dienst’ / 208
4.3.2 Vastgoedtransacties die als dienst kwalificeren / 210
4.3.3 Conclusie / 211
4.4 Samengestelde vastgoedtransactie / 211
4.4.1 Eén handeling of meerdere handelingen? / 211
4.4.2 Belang kwalificatie samengestelde vastgoedtransacties / 212
4.4.3 Geïntegreerde contracten in bouwsector / 213
4.4.3.1 Ontwerp en (ver)bouw / 213
4.4.3.2 Ontwerp, (ver)bouw en onderhoud / 214
4.4.3.3 Ontwerp, (ver)bouw, onderhoud en financiering (en exploitatie) / 214
4.5 Onder bezwarende titel / 216
4.5.1 Inleiding / 216
4.5.2 Subjectief vergoedingsbegrip / 217
4.5.3 Grenzen subjectief vergoedingsbegrip / 220
4.5.3.1 Verwaarloosbare vergoeding / 221
4.5.3.1.1 Inleiding / 221
4.5.3.1.2 Vrijgevigheid / 221
4.5.3.1.3 (Ir)relevante factoren vrijgevigheidstoets / 222
4.5.3.1.4 Symbolische vergoeding / 223
4.5.3.2 In wezen geen of verwaarloosbare vergoeding / 224
4.5.3.3 Vergoeding voor deel vastgoedtransactie / 226
4.5.3.3.1 Inleiding / 226
4.5.3.3.2 Lajvér-arrest / 227
4.5.3.3.3 Negotia mixta cum donatione / 228
4.5.3.3.4 Hoge Raad / 228
4.5.4 Conclusie / 230
4.6 Door een als zodanig handelende belastingplichtige / 231
4.6.1 Inleiding / 231
4.6.2 Richtlijn(historie) / 232
4.6.3 Hof van Justitie / 233
4.6.3.1 Levering (gedeelte) vastgoed als belastingplichtige / 233
4.6.3.2 Incidentele levering vastgoed / 234
4.6.3.3 Levering vastgoed door gemeente / 235
4.6.4 Conclusie / 238
4.7 Overdracht onroerend goed als (gedeelte) van een algemeenheid van goederen / 239
4.7.1 Inleiding / 239
4.7.2 Ratio / 240
4.7.3 Hof van Justitie / 244
4.7.4 Levering verhuurd vastgoed: overgang (gedeelte) van een algemeenheid van goederen? / 245
4.7.5 Levering verhuurd vastgoed door projectontwikkelaar aan vastgoedbelegger: overgang (gedeelte) van een algemeenheid van goederen? / 249
4.7.6 Conclusie / 252
4.8 Conclusie / 253
HOOFDSTUK 5
Vrijstelling levering gebouw en het bijbehorend terrein / 259
5.1 Inleiding / 259
5.2 Richtlijnhistorie / 261
5.2.1 Rapport Bours / 261
5.2.2 Voorstel voor een zesde richtlijn / 263
5.2.3 Keuze van de lidstaten / 263
5.2.3.1 Levering nieuwe gebouwen / 263
5.2.3.2 Levering oude gebouwen / 264
5.2.3.3 Onderscheid nieuwe en oude gebouwen / 265
5.3 Ratio / 266
5.3.1 Richtlijnhistorie / 266
5.3.2 Hof van Justitie / 267
5.4 Een (gedeelte van een) gebouw en het bijbehorend terrein / 269
5.4.1 Eenheid gebouw en bijbehorend terrein / 269
5.4.2 Gebouw / 271
5.4.2.1 Is een fysiek gescheiden bouwwerk dat zich niet voor afzonderlijk gebruik leent een gebouw? / 271
5.4.2.2 Gedeeltelijk gesloopt gebouw en gebouw in aanbouw: gebouw of onbebouwd terrein? / 272
5.4.3 Gedeelte van een gebouw / 273
5.4.3.1 Uniebegrip / 273
5.4.3.2 Nederland / 273
5.4.3.3 Vernieuwbouwbeoordeling per gedeelte gebouw? / 277
5.4.4 Bijbehorend terrein / 278
5.4.4.1 Hof van Justitie / 278
5.4.4.2 Nederland / 279
5.4.4.2.1 Begrip ‘erbij behorend terrein’ / 279
5.4.4.2.2 Moet een erbij behorend terrein onbebouwd zijn? / 280
5.5 Nieuw gebouw / 282
5.5.1 Inleiding / 282
5.5.2 Richtlijn / 283
5.5.3 Hof van Justitie / 284
5.5.3.1 Uniebegrip / 284
5.5.3.2 Eerste ingebruikneming / 285
5.5.4 Praktijk lidstaten / 286
5.5.4.1 Termijn na eerste ingebruikneming gebouw / 287
5.5.4.2 Termijn na voltooiing gebouw / 287
5.5.4.3 Combinatie van termijn na voltooiing én eerste ingebruikneming gebouw / 287
5.5.5 Nederland / 288
5.5.5.1 Eerste ingebruikneming / 288
5.5.5.2 Tweejaarstermijn / 292
5.5.6 Conclusie / 294
5.6 Nieuw gebouw door verbouwing / 295
5.6.1 Inleiding / 295
5.6.2 Hof van Justitie / 295
5.6.2.1 Vernieuwbouw impliceert verbouwing / 295
5.6.2.2 Kozuba-arrest / 296
5.6.2.3 Betekenis Kozuba-arrest / 298
5.6.3 Praktijk lidstaten / 300
5.6.4 Nederland / 302
5.6.4.1 Van Dijk’s Boekhuis-arrest / 302
5.6.4.2 In wezen nieuwbouw / 303
5.6.4.3 Is het in-wezen-nieuwbouw-criterium richtlijnconform? / 306
5.6.5 Conclusie / 307
5.7 Koop-/aannemingsovereenkomst / 308
5.7.1 Inleiding / 308
5.7.2 Object van levering / 309
5.7.2.1 Belang object van levering bij de koop-/aannemingsovereenkomst / 309
5.7.2.2 Don Bosco-arrest / 310
5.7.2.3 Invulling Don Bosco-arrest door de Hoge Raad / 311
5.7.2.3.1 Levering oud gebouw + volledige sloop / 311
5.7.2.3.2 Levering oud gebouw + gedeeltelijke sloop/verbouwing / 311
5.7.2.3.3 Levering (aandeel in) terrein + oplevering nieuw gebouw / 312
5.7.2.4 KPC Herning-arrest / 312
5.7.2.5 Is de speelruimte die het Don Bosco- en KPC Herning-arrest bieden onwenselijk? / 314
5.7.3 Tijdstip levering: eigendomsoverdracht of afronding aannemingswerkzaamheden? / 315
5.7.4 Conclusie / 317
5.8 (Gedeeltelijke) sloop van een gebouw / 319
5.8.1 Inleiding / 319
5.8.2 Geen nieuw gebouw door (gedeeltelijke) sloop / 320
5.8.3 Gedeeltelijke sloop gebouw: oud gebouw of onbebouwd terrein? / 321
5.8.3.1 Hof van Justitie / 321
5.8.3.2 Hoge Raad / 323
5.8.3.2.1 Garage-arrest / 323
5.8.3.2.2 Voorgevel-arrest / 324
5.8.3.2.3 Criterium ‘bebouwing die de functie van een gebouw kan vervullen’ richtlijnconform? / 325
5.8.4 Conclusie / 326
5.9 Optie voor belaste levering / 327
5.9.1 Inleiding / 327
5.9.2 Ratio optie belaste levering / 328
5.9.2.1 Belang optie belaste levering oud gebouw binnen herzieningsperiode / 328
5.9.2.2 Belang optie belaste levering oud gebouw buiten herzieningsperiode / 329
5.9.2.3 Belang optie belaste levering voor de afnemer? / 330
5.9.2.4 Optie voor overname herzieningsverplichtingen? / 330
5.9.3 Hof van Justitie / 331
5.9.4 Praktijk lidstaten / 333
5.9.5 Nederland / 336
5.9.5.1 Inleiding / 336
5.9.5.2 Optie belaste levering gedeelte van een oud gebouw / 337
5.9.5.3 90%-eis / 339
5.9.5.4 Referentieperiode / 342
5.9.5.5 Formele voorwaarden / 343
5.9.5.6 Levering oud gebouw alsnog vrijgesteld / 345
5.9.5.7 Conclusie / 345
5.9.6 Conclusie / 346
5.10 Samenloop btw en overdrachtsbelasting in Nederland / 347
5.10.1 Inleiding / 347
5.10.2 Samenloopvrijstelling / 348
5.10.2.1 Samenloopvrijstelling bij verkrijging krachtens belaste levering nieuw gebouw / 348
5.10.2.2 Geen samenloopvrijstelling ondanks verkrijging krachtens belaste levering / 349
5.10.2.3 Samenloopvrijstelling zonder verkrijging krachtens belaste levering nieuw gebouw / 351
5.10.3 Conclusie / 352
5.11 Conclusie / 353
HOOFDSTUK 6
Vrijstelling levering onbebouwd terrein / 357
6.1 Inleiding / 357
6.2 Richtlijnhistorie / 358
6.2.1 Rapport Bours / 358
6.2.2 Voorstel voor een zesde richtlijn / 361
6.2.3 Keuze van de lidstaten / 361
6.2.3.1 Levering bouwterreinen / 361
6.2.3.2 Levering niet-bouwterreinen / 363
6.3 Ratio / 364
6.4 Onbebouwd terrein / 367
6.5 Bouwterrein / 368
6.5.1 Hof van Justitie / 369
6.5.1.1 Geen uniebegrip / 369
6.5.1.2 Beperkte omschrijvingsvrijheid / 369
6.5.1.3 Wanneer is een onbebouwd terrein bestemd om te worden bebouwd? / 371
6.5.2 Praktijk lidstaten / 372
6.5.3 Nederland / 375
6.5.3.1 Inleiding / 375
6.5.3.2 Noodzaak tot verruiming definitie begrip ‘bouwterrein’ / 376
6.5.3.3 Kennelijke bestemming om te worden bebouwd met één of meer gebouwen / 378
6.5.3.3.1 Kennelijke bouwbestemming / 378
6.5.3.3.2 Kennelijke bouwbestemming? / 379
6.5.3.3.3 In ieder geval kennelijke bouwbestemming / 381
6.5.4 Conclusie / 391
6.6 Overbouw en onderbouw / 392
6.6.1 Inleiding / 392
6.6.2 Twee- versus driedimensionale benadering eigendom / 394
6.6.2.1 Tweedimensionale benadering / 394
6.6.2.2 Driedimensionale eigendom / 396
6.6.3 Richtlijn(historie) / 398
6.6.4 Nederland / 400
6.6.5 Conclusie / 404
6.7 Optie belaste levering niet-bouwterrein / 404
6.7.1 Inleiding / 404
6.7.2 Praktijk lidstaten / 405
6.8 Samenloop btw en overdrachtsbelasting in Nederland / 408
6.9 Conclusie / 409
HOOFDSTUK 7
Vrijstelling verhuur vastgoed / 413
7.1 Inleiding / 413
7.2 Richtlijn(historie) / 414
7.3 Ratio / 416
7.3.1 Richtlijn(historie) / 416
7.3.1.1 Technische rechtvaardiging / 416
7.3.1.2 Sociale rechtvaardiging / 417
7.3.1.3 Economische rechtvaardiging / 417
7.3.1.4 Fiscale neutraliteit / 418
7.3.2 Hof van Justitie / 420
7.3.3 Conclusie / 422
7.4 Verhuur van onroerend goed / 423
7.4.1 Inleiding / 423
7.4.2 Richtlijn(historie) / 423
7.4.3 Hof van Justitie / 425
7.4.3.1 Uniebegrip / 425
7.4.3.2 Exclusief gebruiksrecht op onroerend goed / 426
7.4.3.2.1 Gebruiksrecht op een onroerend goed / 426
7.4.3.2.2 Exclusiviteit / 429
7.4.3.3 Overeengekomen tijdsduur / 431
7.4.3.4 Vergoeding / 432
7.4.3.4.1 Huurbonus / 433
7.4.4 Verhuuranalogie / 434
7.4.5 Conclusie / 437
7.5 Verhuur of verhuur plus? / 438
7.5.1 Inleiding / 438
7.5.2 Hof van Justitie / 438
7.5.2.1 Onderscheid tussen passieve(re) verhuur, actieve(re) verhuur en verhuur plus / 438
7.5.2.2 Onderscheid passieve(re) en actieve(re) verhuur / 439
7.5.2.3 Onderscheid verhuur en verhuur plus / 440
7.5.3 Hoge Raad / 443
7.5.4 Conclusie / 446
7.6 Van rechtswege belaste verhuur van onroerend goed / 447
7.6.1 Verhuur van accommodatie in het hotelbedrijf of in sectoren met een soortgelijke functie / 448
7.6.1.1 Richtlijn(historie) / 448
7.6.1.2 Hof van Justitie / 450
7.6.1.3 Nederland / 452
7.6.1.3.1 Bijkomend dienstbetoon niet vereist / 453
7.6.1.3.2 Toerusting voor kort verblijf / 454
7.6.1.3.3 Korte verblijfsduur / 455
7.6.1.4 Conclusie / 456
7.6.2 Verhuur van parkeerruimte voor voertuigen / 457
7.6.2.1 Richtlijn(historie) / 457
7.6.2.2 Hof van Justitie / 459
7.6.2.2.1 Parkeerruimte / 459
7.6.2.2.2 Voertuig / 463
7.6.2.2.3 Verhuur parkeerruimte als bijkomstige dienst / 464
7.6.2.3 Conclusie / 466
7.6.3 Verhuur van blijvend geïnstalleerde werktuigen en machines / 467
7.6.3.1 Richtlijn(historie) / 467
7.6.3.2 Hof van Justitie / 469
7.6.3.3 Conclusie / 470
7.6.4 Andere uitzonderingen / 471
7.6.4.1 Richtlijn(historie) / 471
7.6.4.2 Hof van Justitie / 471
7.6.4.3 Praktijk lidstaten / 472
7.6.5 Conclusie / 473
7.7 Optie voor belaste verhuur / 474
7.7.1 Richtlijn(historie) / 474
7.7.2 Ratio / 477
7.7.3 Hof van Justitie / 478
7.7.3.1 Voorwaarden optie belaste verhuur / 478
7.7.3.2 Beperking of afschaffing optieregeling / 479
7.7.4 Praktijk lidstaten / 480
7.7.5 Nederland / 485
7.7.5.1 Inleiding / 485
7.7.5.2 Optie belaste verhuur deel onroerend goed / 486
7.7.5.2.1 Optie belaste verhuur per afzonderlijk onroerend goed / 486
7.7.5.2.2 Optie belaste verhuur deel afzonderlijk onroerend goed / 487
7.7.5.3 Geen (gedeelten) gebouwen die als woning worden gebruikt / 488
7.7.5.4 90%-eis / 490
7.7.5.4.1 Aanleiding 90%-eis: verhuurconstructies / 490
7.7.5.4.2 Kritiek op 90%-eis / 492
7.7.5.4.3 Uitzonderingen op de 90%-eis op grond van goedkeurend beleid / 495
7.7.5.5 Referentieperiode / 498
7.7.5.5.1 Boekjaar waarin de huurder het onroerend goed met btw is gaan huren / 498
7.7.5.5.2 Periode na het boekjaar waarin de huurder het onroerend goed met btw is gaan huren / 505
7.7.5.6 Opnieuw opteren of alsnog opteren voor belaste verhuur / 506
7.7.5.6.1 Opnieuw opteren voor belaste verhuur / 506
7.7.5.6.2 Alsnog opteren voor belaste verhuur / 507
7.7.5.7 Formele voorwaarden / 507
7.7.5.7.1 Gezamenlijke keuze / 508
7.7.5.7.2 In schriftelijke huurovereenkomst of optieverzoek / 509
7.7.5.7.3 Schriftelijke huurovereenkomst of optieverzoek bevat voorgeschreven informatie / 510
7.7.5.7.4 Kennisgeving indien niet meer wordt voldaan aan 90%-eis / 511
7.7.5.8 Aanvang en einde belaste verhuur / 513
7.7.5.8.1 Aanvang belaste verhuur / 513
7.7.5.8.2 Einde belaste verhuur / 514
7.7.5.9 Verhuur onroerend goed alsnog vrijgesteld / 517
7.7.5.10 Conclusie / 518
7.7.6 Conclusie / 521
7.8 Servicekosten / 522
7.8.1 Inleiding / 522
7.8.2 Wat zijn servicekosten? / 522
7.8.2.1 Servicekosten bij de verhuur van woonruimte / 522
7.8.2.2 Servicekosten bij de verhuur van bedrijfsruimte / 523
7.8.3 Hof van Justitie / 524
7.8.4 Nederland / 526
7.8.4.1 Hoge Raad / 526
7.8.4.2 Beleid / 528
7.8.5 Conclusie / 530
7.9 Samenloop btw en overdrachtsbelasting in Nederland / 530
7.9.1 Inleiding / 530
7.9.2 Verkrijging krachtens een (verhuur)dienst / 531
7.9.3 Samenloopvrijstelling / 532
7.9.3.1 Samenloopvrijstelling bij verkrijging krachtens belaste verhuurdienst / 532
7.9.3.2 Samenloopvrijstelling bij verkrijging krachtens belaste dienst? / 533
7.9.4 Geen samenloopvrijstelling ondanks verkrijging krachtens belaste verhuurdienst / 535
7.9.5 Conclusie / 535
7.10 Conclusie / 536
HOOFDSTUK 8
Aftrek voorbelasting / 539
8.1 Inleiding / 539
8.2 Btw-aftrek / 541
8.2.1 Inleiding / 541
8.2.2 Richtlijn(historie) / 541
8.2.2.1 Tweede richtlijn / 541
8.2.2.1.1 Aftrek voor zover gebruik voor bedrijfsdoeleinden / 541
8.2.2.1.2 Geen aftrek voor zover gebruik voor onbelastbare of vrijgestelde handelingen / 541
8.2.2.1.3 Onmiddellijke aftrek / 543
8.2.2.2 Zesde Richtlijn en Btw-richtlijn / 544
8.2.2.2.1 Aftrek voor zover gebruik voor belaste handelingen / 544
8.2.2.2.2 Onmiddellijke aftrek / 545
8.2.3 Ratio / 545
8.2.4 Hof van Justitie / 547
8.2.4.1 Ontstaan recht op btw-aftrek / 547
8.2.4.1.1 Status én hoedanigheid belastingplichtige / 547
8.2.4.1.2 Status belastingplichtige / 548
8.2.4.1.3 Hoedanigheid belastingplichtige / 549
8.2.4.2 Omvang recht op btw-aftrek / 555
8.2.4.2.1 Gebruik voor belaste handelingen / 555
8.2.4.2.2 Directe kosten / 558
8.2.4.2.3 Algemene kosten gehele bedrijfsactiviteit / 565
8.2.4.2.4 Algemene kosten afgebakend gedeelte bedrijfsactiviteit / 568
8.2.4.2.5 Kosten houden deels verband met belastbare handelingen / 572
8.2.4.2.6 (Ver)bouw of aanleg (en overdracht) gemeenschapsvoorzieningen om niet: directe of algemene kosten? / 574
8.2.5 Conclusie / 582
8.3 Splitsingsregels bij gebruik voor belaste en vrijgestelde handelingen / 584
8.3.1 Inleiding / 584
8.3.2 Richtlijn(historie) / 585
8.3.2.1 De pro ratamethode / 585
8.3.2.2 Omzet met betrekking tot de levering van investeringsgoederen en bijkomstige handelingen ter zake van onroerende goederen / 586
8.3.2.2.1 Ratio / 586
8.3.2.2.2 Omzet met betrekking tot de levering van onroerende investeringsgoederen die door de belastingplichtige in het kader van zijn onderneming worden gebruikt / 588
8.3.2.2.3 Omzet met betrekking tot bijkomstige handelingen ter zake van onroerend goed / 589
8.3.2.3 Afwijkende splitsingsmethoden / 590
8.3.3 Hof van Justitie / 593
8.3.3.1 Pro ratamethode / 593
8.3.3.1.1 Totaal van de belastbare handelingen / 594
8.3.3.1.2 Morgan Stanley-arrest / 594
8.3.3.2 Omzet met betrekking tot de levering van investeringsgoederen en bijkomstige handelingen ter zake van onroerende goederen / 595
8.3.3.2.1 Ratio / 595
8.3.3.2.2 Omzet met betrekking tot de levering van onroerende investeringsgoederen die door de belastingplichtige in het kader van zijn onderneming worden gebruikt / 596
8.3.3.2.3 Bijkomstige handelingen ter zake van onroerende goederen / 599
8.3.3.2.4 Conclusie / 603
8.3.3.3 Afwijkende splitsingsmethoden / 603
8.3.3.3.1 Nauwkeuriger dan de pro ratamethode / 603
8.3.3.3.2 Sectormethode / 605
8.3.3.3.3 Gebruikmethode / 606
8.3.3.3.4 Mix van pro ratamethode en gebruikmethode? / 609
8.3.4 Praktijk lidstaten / 611
8.3.5 Nederland / 612
8.3.5.1 Imperatieve gebruikmethode / 612
8.3.5.2 Objectieve en nauwkeurige gegevens / 612
8.3.5.3 Geen mix van splitsingsmethoden / 616
8.3.6 Conclusie / 617
8.4 Splitsingsregels bij gebruik voor belast(bar)e en onbelastbare handelingen / 619
8.4.1 Inleiding / 619
8.4.2 Richtlijn(historie) / 620
8.4.3 Hof van Justitie / 622
8.4.3.1 De aanloop naar het Securenta-arrest / 622
8.4.3.2 Securenta-arrest / 624
8.4.3.3 Betekenis Securenta-arrest / 627
8.4.3.4 Związek Gmin Zagłębie Miedziowego-arrest / 630
8.4.4 Praktijk lidstaten / 631
8.4.5 Nederland / 632
8.4.5.1 Geen wettelijke pre pro rataregeling / 632
8.4.5.2 Pre pro ratabeleid / 634
8.4.5.3 Welke verdeelsleutel? / 635
8.4.5.4 Gemeente X-arrest / 636
8.4.6 Conclusie / 639
8.5 Herziening btw-aftrek bij wijziging gebruik vastgoed / 641
8.5.1 Inleiding / 641
8.5.2 Ratio / 642
8.5.3 Algemene herzieningsregeling / 642
8.5.3.1 Richtlijn(historie) / 642
8.5.3.2 Hof van Justitie / 644
8.5.3.2.1 Wijzigingen na de aangifte in de elementen die voor het bepalen van de aftrek in aanmerking zijn genomen / 644
8.5.3.2.2 Herziening aftrek ten onrechte in rekening gebrachte btw over vastgoedtransacties / 646
8.5.3.2.3 Ook herziening ten onrechte niet in aftrek gebrachte btw over vastgoedtransactie? / 647
8.5.3.3 Nederland / 648
8.5.3.3.1 Herziening aftrek onroerend investeringsgoed bij ingebruikneming / 649
8.5.3.3.2 Herziening aftrek niet-investeringsgoederen en diensten / 650
8.5.4 Bijzondere herzieningsregeling onroerende investeringsgoederen / 654
8.5.4.1 Inleiding / 654
8.5.4.2 Onroerende investeringsgoederen / 654
8.5.4.2.1 Richtlijn(historie) / 654
8.5.4.2.2 Hof van Justitie / 657
8.5.4.3 Investeringsdiensten / 664
8.5.4.4 Herzieningsperiode / 666
8.5.4.4.1 Richtlijn(historie) / 666
8.5.4.4.2 Hof van Justitie / 669
8.5.4.4.3 Praktijk lidstaten / 672
8.5.4.5 Herzieningsomvang / 673
8.5.4.5.1 Richtlijn(historie) / 673
8.5.4.5.2 Hof van Justitie / 674
8.5.4.6 Herziening bij wijziging in het recht op aftrek / 677
8.5.4.6.1 Richtlijn(historie) / 677
8.5.4.6.2 Hof van Justitie / 678
8.5.4.7 Leegstand / 678
8.5.4.7.1 Imofloresmira-arrest / 679
8.5.4.7.2 Wanneer is voorgenomen gebruik voor belaste handelingen aannemelijk? / 679
8.5.4.7.3 Aansluiting bij voorgenomen gebruik wenselijk? / 682
8.5.4.8 Levering onroerend investeringsgoed binnen herzieningsperiode / 684
8.5.4.8.1 Richtlijn(historie) / 684
8.5.4.8.2 Hof van Justitie / 687
8.5.4.9 Demontage tijdelijke huisvesting gedurende de herzieningsperiode / 691
8.5.4.10 Overgang geheel of gedeelte van algemeenheid van goederen / 693
8.5.5 Verhouding algemene en bijzondere herzieningsregeling / 694
8.5.6 Conclusie / 695
8.6 Conclusie / 698
HOOFDSTUK 9
Samenvatting, conclusies en aanbevelingen / 701
9.1 Inleiding / 701
9.2 Algemene thema’s: belastingplichtige, belastbaarheid vastgoedtransacties en btw-aftrek / 702
9.2.1 Belastingplichtige / 702
9.2.2 Belastbaarheid vastgoedtransactie / 704
9.2.3 Aftrek voorbelasting / 707
9.3 Belastingheffing levering bebouwde terreinen / 708
9.3.1 Conclusie en samenvatting / 708
9.3.2 Overzicht knelpunten en aanbevelingen / 710
9.3.2.1 Uitwerking mogelijke keuzes voor de belastingmethode / 711
9.3.2.2 Het ‘externe’, politieke knelpunt van de samenloop met de overdrachtsbelasting / 715
9.4 Belastingheffing levering onbebouwde terreinen / 716
9.4.1 Conclusie en samenvatting / 716
9.4.2 Overzicht knelpunten en aanbevelingen / 717
9.5 Belastingheffing verhuur van onroerend goed / 718
9.5.1 Conclusie en samenvatting / 718
9.5.2 Overzicht knelpunten en aanbevelingen / 719
9.5.2.1 Uitwerking aanbeveling voor belastingmethode / 720
9.6 Ten slotte / 723
Summary, conclusions and recommendations / 725
Lijst van aangehaalde literatuur / 739
Lijst van aangehaalde jurisprudentie / 761
Trefwoordenregister / 777
Curriculum Vitae / 785
Lijst van gebruikte afkortingen / XXIII
HOOFDSTUK 1
Inleiding / 1
1.1 Introductie van het onderwerp / 1
1.2 Onderzoeksvraag / 3
1.3 Belang van het onderzoek / 4
1.4 Afbakening / 7
1.5 Verantwoording onderzoek(smethode) / 10
1.6 Toetsingskader / 14
1.7 Plan van behandeling / 15
HOOFDSTUK 2
Het positieve en wenselijke recht / 17
2.1 Inleiding / 17
2.2 De Europese btw / 17
2.2.1 Wat eraan vooraf ging / 17
2.2.2 De Eerste en Tweede Richtlijn / 19
2.2.3 De Zesde Richtlijn en Btw-richtlijn / 20
2.2.4 Btw-uitvoeringsverordening / 21
2.3 Het positieve unierecht / 21
2.3.1 Inleiding / 21
2.3.2 Het primaire unierecht / 22
2.3.3 Het afgeleide unierecht / 22
2.3.4 Doorwerking van het unierecht in het nationale recht / 23
2.3.4.1 Btw-richtlijn / 24
2.3.4.1.1 Omzetten in nationaal recht / 24
2.3.4.1.2 Richtlijnconforme interpretatie / 24
2.3.4.1.3 Rechtstreekse werking / 25
2.3.4.1.4 Geen omgekeerde verticale rechtstreekse werking / 27
2.3.4.1.5 Asymmetrisch beroep op richtlijnbepaling? / 27
2.3.4.2 Btw-uitvoeringsverordening / 28
2.3.5 Hof van Justitie / 29
2.3.5.1 Organisatie / 29
2.3.5.2 Prejudiciële procedure / 32
2.3.5.2.1 Wanneer prejudiciële vragen? / 32
2.3.5.2.2 Wanneer zijn prejudiciële vragen niet nodig / 34
2.3.5.3 Inbreukprocedure / 37
2.3.5.4 Interpretatie door het Hof van Justitie / 37
2.3.5.4.1 Interpretatiemethoden / 38
2.3.5.4.2 Precedenten als bouwstenen / 40
2.4 Het toetsingskader / 41
2.4.1 De wezenlijke kenmerken van de btw / 41
2.4.1.1 Inleiding / 41
2.4.1.2 Het beginsel van algemene heffing / 42
2.4.1.3 Het beginsel van de fiscale neutraliteit / 42
2.4.1.3.1 Uitwendige fiscale neutraliteit / 43
2.4.1.3.2 Inwendige fiscale neutraliteit / 45
2.4.1.4 Het rechtskarakter van de btw / 46
2.4.1.4.1 Verbruik vastgoed? / 47
2.4.1.4.2 (Beoogde) subject van heffing / 47
2.4.1.4.3 (Beoogde) object van heffing / 48
2.4.1.4.4 Conclusie / 49
2.4.2 Doelmatigheids- en formele rechtszekerheidsbeginsel / 49
2.5 Conclusie / 50
HOOFDSTUK 3
Belastingplicht / 53
3.1 Inleiding / 53
3.2 Eenieder / 54
3.2.1 Projectontwikkeling / 56
3.2.2 Vastgoedbeleggingsfondsen / 58
3.3 Zelfstandigheid / 60
3.3.1 Richtlijn(historie) / 60
3.3.2 Hof van Justitie / 62
3.3.2.1 Negatieve zelfstandigheidstoets / 64
3.3.2.1.1 Juridische ondergeschiktheid / 64
3.3.2.1.2 Feitelijke ondergeschiktheid / 66
3.3.2.2 Positieve zelfstandigheidstoets / 68
3.4 Economische activiteit / 71
3.4.1 Alle activiteiten van een producent, handelaar of dienstverrichter / 71
3.4.1.1 Producent, handelaar of dienstverrichter / 71
3.4.1.1.1 Richtlijn(historie) / 71
3.4.1.1.2 Hof van Justitie / 72
3.4.1.2 Alle activiteiten / 72
3.4.1.2.1 Richtlijnhistorie / 72
3.4.1.2.2 Hof van Justitie / 73
3.4.1.3 Conclusie / 83
3.4.2 Exploitatie (on)lichamelijke zaak / 83
3.4.2.1 Richtlijn(historie) / 83
3.4.2.1.1 Voorbeeld of uitbreiding? / 83
3.4.2.1.2 Voorstel voor een zesde richtlijn: uitbreiding / 84
3.4.2.1.3 Zesde richtlijn: een bijzondere economische activiteit / 86
3.4.2.2 Hof van Justitie / 86
3.4.2.2.1 Exploitatie van vastgoed / 87
3.4.2.2.2 Om er duurzaam opbrengst uit te verkrijgen / 88
3.5 Activiteit als verlengstuk economische activiteit / 93
3.6 Incidentele vastgoedactiviteit / 94
3.6.1 Richtlijn(historie) / 94
3.6.1.1 Voorstel voor een zesde richtlijn / 95
3.6.1.2 De keuze van de lidstaten / 96
3.6.2 Hof van Justitie / 97
3.7 Conclusie / 99
HOOFDSTUK 4
Belastbaarheid vastgoedtransacties / 103
4.1 Inleiding / 103
4.2 Levering vastgoed / 104
4.2.1 Inleiding / 104
4.2.2 Het (unie)begrip onroerend goed / 106
4.2.2.1 Ieder welbepaald boven- of ondergronds gedeelte van de aarde waaraan eigendoms- en bezitsrechten kunnen worden verbonden / 108
4.2.2.1.1 Grond is onroerend goed / 108
4.2.2.1.2 Welbepaald gedeelte / 109
4.2.2.1.3 Waaraan eigendoms- en bezitsrechten kunnen worden verbonden / 110
4.2.2.2 Ieder gebouw dat of iedere constructie die vast met de grond verbonden is onder of boven zeeniveau en dat niet gemakkelijk te demonteren of te verplaatsen is / 110
4.2.2.2.1 Gebouw: een vast met de grond verbonden constructie / 110
4.2.2.2.2 Constructie / 111
4.2.2.2.3 Verbondenheid met de grond / 113
4.2.2.2.4 Vaste verbondenheid met de grond: niet gemakkelijk te demonteren of gemakkelijk te verplaatsen / 113
4.2.3 Het begrip ‘levering’ / 119
4.2.3.1 Inleiding / 119
4.2.3.2 Richtlijn(historie) / 120
4.2.3.2.1 Eigendomsoverdracht tot zekerheid / 121
4.2.3.2.2 Vereenzelviging in art. 15 lid 2 Btw-richtlijn bedoelde rechten, deelbewijzen en aandelen met onderliggende vastgoed / 121
4.2.3.3 Hof van Justitie / 123
4.2.3.3.1 Safe-arrest / 123
4.2.3.3.2 Overdracht eigenaarsbevoegdheden / 125
4.2.3.4 Hoge Raad / 128
4.2.3.4.1 Levering vastgoed vóór of zonder eigendomsoverdracht / 128
4.2.3.4.2 Geen levering ondanks eigendomsoverdracht / 130
4.2.3.5 Centralan-arrest / 131
4.2.3.5.1 Feitelijke situatie / 131
4.2.3.5.2 Verwijzingsuitspraak / 133
4.2.3.5.3 Conclusie A-G Kokott / 135
4.2.3.5.4 Hof van Justitie / 138
4.2.3.5.5 Betekenis Centralan-arrest / 139
4.2.3.6 Sale-and-leaseback / 141
4.2.3.6.1 Eigendomsoverdracht tot zekerheid? / 141
4.2.3.6.2 Mydibel-arrest / 142
4.2.3.6.3 Betekenis Mydibel-arrest / 144
4.2.3.7 Conclusie / 145
4.2.4 Verplichte gelijkstellingen met levering / 147
4.2.4.1 Inleiding / 147
4.2.4.2 Onteigening vastgoed / 147
4.2.4.2.1 Richtlijn(historie) / 147
4.2.4.2.2 Hof van Justitie / 149
4.2.4.3 Huurkoop vastgoed / 152
4.2.4.3.1 Richtlijn(historie) / 152
4.2.4.3.2 Hof van Justitie / 153
4.2.4.4 Financial leasing vastgoed / 155
4.2.4.4.1 Inleiding / 155
4.2.4.4.2 Richtlijn(historie) / 156
4.2.4.4.3 Hof van Justitie / 159
4.2.4.5 Aan- en verkoop van vastgoed in commissie / 162
4.2.4.5.1 Inleiding / 162
4.2.4.5.2 Richtlijn(historie) / 162
4.2.4.5.3 Hof van Justitie / 164
4.2.4.5.4 Veiling van vastgoed / 166
4.2.4.5.5 Verkoop vastgoed aan een nader te noemen meester / 167
4.2.4.6 Conclusie / 168
4.2.5 Optionele gelijkstelling met levering / 169
4.2.5.1 Inleiding / 169
4.2.5.2 Richtlijn(historie) / 169
4.2.5.3 Hof van Justitie / 171
4.2.5.4 Nederland / 173
4.2.5.4.1 Oplevering / 174
4.2.5.4.2 Vervaardigen / 174
4.2.5.5 Conclusie / 175
4.2.6 Optionele gelijkstellingen met onroerend goed / 176
4.2.6.1 Inleiding / 176
4.2.6.2 Ratio / 179
4.2.6.3 Bepaalde rechten op onroerend goed / 181
4.2.6.3.1 Richtlijn(historie) / 181
4.2.6.3.2 Hof van Justitie / 181
4.2.6.4 Zakelijke gebruiksrechten op onroerend goed / 182
4.2.6.4.1 Richtlijn(historie) / 182
4.2.6.4.2 Hof van Justitie / 183
4.2.6.4.3 Nederland / 184
4.2.6.5 Deelnemingsbewijzen en aandelen / 201
4.2.6.5.1 Richtlijnhistorie / 201
4.2.6.5.2 Hof van Justitie / 202
4.2.6.5.3 Nederland / 204
4.2.6.6 Conclusie / 206
4.3 Dienst / 208
4.3.1 Uniebegrip ‘dienst’ / 208
4.3.2 Vastgoedtransacties die als dienst kwalificeren / 210
4.3.3 Conclusie / 211
4.4 Samengestelde vastgoedtransactie / 211
4.4.1 Eén handeling of meerdere handelingen? / 211
4.4.2 Belang kwalificatie samengestelde vastgoedtransacties / 212
4.4.3 Geïntegreerde contracten in bouwsector / 213
4.4.3.1 Ontwerp en (ver)bouw / 213
4.4.3.2 Ontwerp, (ver)bouw en onderhoud / 214
4.4.3.3 Ontwerp, (ver)bouw, onderhoud en financiering (en exploitatie) / 214
4.5 Onder bezwarende titel / 216
4.5.1 Inleiding / 216
4.5.2 Subjectief vergoedingsbegrip / 217
4.5.3 Grenzen subjectief vergoedingsbegrip / 220
4.5.3.1 Verwaarloosbare vergoeding / 221
4.5.3.1.1 Inleiding / 221
4.5.3.1.2 Vrijgevigheid / 221
4.5.3.1.3 (Ir)relevante factoren vrijgevigheidstoets / 222
4.5.3.1.4 Symbolische vergoeding / 223
4.5.3.2 In wezen geen of verwaarloosbare vergoeding / 224
4.5.3.3 Vergoeding voor deel vastgoedtransactie / 226
4.5.3.3.1 Inleiding / 226
4.5.3.3.2 Lajvér-arrest / 227
4.5.3.3.3 Negotia mixta cum donatione / 228
4.5.3.3.4 Hoge Raad / 228
4.5.4 Conclusie / 230
4.6 Door een als zodanig handelende belastingplichtige / 231
4.6.1 Inleiding / 231
4.6.2 Richtlijn(historie) / 232
4.6.3 Hof van Justitie / 233
4.6.3.1 Levering (gedeelte) vastgoed als belastingplichtige / 233
4.6.3.2 Incidentele levering vastgoed / 234
4.6.3.3 Levering vastgoed door gemeente / 235
4.6.4 Conclusie / 238
4.7 Overdracht onroerend goed als (gedeelte) van een algemeenheid van goederen / 239
4.7.1 Inleiding / 239
4.7.2 Ratio / 240
4.7.3 Hof van Justitie / 244
4.7.4 Levering verhuurd vastgoed: overgang (gedeelte) van een algemeenheid van goederen? / 245
4.7.5 Levering verhuurd vastgoed door projectontwikkelaar aan vastgoedbelegger: overgang (gedeelte) van een algemeenheid van goederen? / 249
4.7.6 Conclusie / 252
4.8 Conclusie / 253
HOOFDSTUK 5
Vrijstelling levering gebouw en het bijbehorend terrein / 259
5.1 Inleiding / 259
5.2 Richtlijnhistorie / 261
5.2.1 Rapport Bours / 261
5.2.2 Voorstel voor een zesde richtlijn / 263
5.2.3 Keuze van de lidstaten / 263
5.2.3.1 Levering nieuwe gebouwen / 263
5.2.3.2 Levering oude gebouwen / 264
5.2.3.3 Onderscheid nieuwe en oude gebouwen / 265
5.3 Ratio / 266
5.3.1 Richtlijnhistorie / 266
5.3.2 Hof van Justitie / 267
5.4 Een (gedeelte van een) gebouw en het bijbehorend terrein / 269
5.4.1 Eenheid gebouw en bijbehorend terrein / 269
5.4.2 Gebouw / 271
5.4.2.1 Is een fysiek gescheiden bouwwerk dat zich niet voor afzonderlijk gebruik leent een gebouw? / 271
5.4.2.2 Gedeeltelijk gesloopt gebouw en gebouw in aanbouw: gebouw of onbebouwd terrein? / 272
5.4.3 Gedeelte van een gebouw / 273
5.4.3.1 Uniebegrip / 273
5.4.3.2 Nederland / 273
5.4.3.3 Vernieuwbouwbeoordeling per gedeelte gebouw? / 277
5.4.4 Bijbehorend terrein / 278
5.4.4.1 Hof van Justitie / 278
5.4.4.2 Nederland / 279
5.4.4.2.1 Begrip ‘erbij behorend terrein’ / 279
5.4.4.2.2 Moet een erbij behorend terrein onbebouwd zijn? / 280
5.5 Nieuw gebouw / 282
5.5.1 Inleiding / 282
5.5.2 Richtlijn / 283
5.5.3 Hof van Justitie / 284
5.5.3.1 Uniebegrip / 284
5.5.3.2 Eerste ingebruikneming / 285
5.5.4 Praktijk lidstaten / 286
5.5.4.1 Termijn na eerste ingebruikneming gebouw / 287
5.5.4.2 Termijn na voltooiing gebouw / 287
5.5.4.3 Combinatie van termijn na voltooiing én eerste ingebruikneming gebouw / 287
5.5.5 Nederland / 288
5.5.5.1 Eerste ingebruikneming / 288
5.5.5.2 Tweejaarstermijn / 292
5.5.6 Conclusie / 294
5.6 Nieuw gebouw door verbouwing / 295
5.6.1 Inleiding / 295
5.6.2 Hof van Justitie / 295
5.6.2.1 Vernieuwbouw impliceert verbouwing / 295
5.6.2.2 Kozuba-arrest / 296
5.6.2.3 Betekenis Kozuba-arrest / 298
5.6.3 Praktijk lidstaten / 300
5.6.4 Nederland / 302
5.6.4.1 Van Dijk’s Boekhuis-arrest / 302
5.6.4.2 In wezen nieuwbouw / 303
5.6.4.3 Is het in-wezen-nieuwbouw-criterium richtlijnconform? / 306
5.6.5 Conclusie / 307
5.7 Koop-/aannemingsovereenkomst / 308
5.7.1 Inleiding / 308
5.7.2 Object van levering / 309
5.7.2.1 Belang object van levering bij de koop-/aannemingsovereenkomst / 309
5.7.2.2 Don Bosco-arrest / 310
5.7.2.3 Invulling Don Bosco-arrest door de Hoge Raad / 311
5.7.2.3.1 Levering oud gebouw + volledige sloop / 311
5.7.2.3.2 Levering oud gebouw + gedeeltelijke sloop/verbouwing / 311
5.7.2.3.3 Levering (aandeel in) terrein + oplevering nieuw gebouw / 312
5.7.2.4 KPC Herning-arrest / 312
5.7.2.5 Is de speelruimte die het Don Bosco- en KPC Herning-arrest bieden onwenselijk? / 314
5.7.3 Tijdstip levering: eigendomsoverdracht of afronding aannemingswerkzaamheden? / 315
5.7.4 Conclusie / 317
5.8 (Gedeeltelijke) sloop van een gebouw / 319
5.8.1 Inleiding / 319
5.8.2 Geen nieuw gebouw door (gedeeltelijke) sloop / 320
5.8.3 Gedeeltelijke sloop gebouw: oud gebouw of onbebouwd terrein? / 321
5.8.3.1 Hof van Justitie / 321
5.8.3.2 Hoge Raad / 323
5.8.3.2.1 Garage-arrest / 323
5.8.3.2.2 Voorgevel-arrest / 324
5.8.3.2.3 Criterium ‘bebouwing die de functie van een gebouw kan vervullen’ richtlijnconform? / 325
5.8.4 Conclusie / 326
5.9 Optie voor belaste levering / 327
5.9.1 Inleiding / 327
5.9.2 Ratio optie belaste levering / 328
5.9.2.1 Belang optie belaste levering oud gebouw binnen herzieningsperiode / 328
5.9.2.2 Belang optie belaste levering oud gebouw buiten herzieningsperiode / 329
5.9.2.3 Belang optie belaste levering voor de afnemer? / 330
5.9.2.4 Optie voor overname herzieningsverplichtingen? / 330
5.9.3 Hof van Justitie / 331
5.9.4 Praktijk lidstaten / 333
5.9.5 Nederland / 336
5.9.5.1 Inleiding / 336
5.9.5.2 Optie belaste levering gedeelte van een oud gebouw / 337
5.9.5.3 90%-eis / 339
5.9.5.4 Referentieperiode / 342
5.9.5.5 Formele voorwaarden / 343
5.9.5.6 Levering oud gebouw alsnog vrijgesteld / 345
5.9.5.7 Conclusie / 345
5.9.6 Conclusie / 346
5.10 Samenloop btw en overdrachtsbelasting in Nederland / 347
5.10.1 Inleiding / 347
5.10.2 Samenloopvrijstelling / 348
5.10.2.1 Samenloopvrijstelling bij verkrijging krachtens belaste levering nieuw gebouw / 348
5.10.2.2 Geen samenloopvrijstelling ondanks verkrijging krachtens belaste levering / 349
5.10.2.3 Samenloopvrijstelling zonder verkrijging krachtens belaste levering nieuw gebouw / 351
5.10.3 Conclusie / 352
5.11 Conclusie / 353
HOOFDSTUK 6
Vrijstelling levering onbebouwd terrein / 357
6.1 Inleiding / 357
6.2 Richtlijnhistorie / 358
6.2.1 Rapport Bours / 358
6.2.2 Voorstel voor een zesde richtlijn / 361
6.2.3 Keuze van de lidstaten / 361
6.2.3.1 Levering bouwterreinen / 361
6.2.3.2 Levering niet-bouwterreinen / 363
6.3 Ratio / 364
6.4 Onbebouwd terrein / 367
6.5 Bouwterrein / 368
6.5.1 Hof van Justitie / 369
6.5.1.1 Geen uniebegrip / 369
6.5.1.2 Beperkte omschrijvingsvrijheid / 369
6.5.1.3 Wanneer is een onbebouwd terrein bestemd om te worden bebouwd? / 371
6.5.2 Praktijk lidstaten / 372
6.5.3 Nederland / 375
6.5.3.1 Inleiding / 375
6.5.3.2 Noodzaak tot verruiming definitie begrip ‘bouwterrein’ / 376
6.5.3.3 Kennelijke bestemming om te worden bebouwd met één of meer gebouwen / 378
6.5.3.3.1 Kennelijke bouwbestemming / 378
6.5.3.3.2 Kennelijke bouwbestemming? / 379
6.5.3.3.3 In ieder geval kennelijke bouwbestemming / 381
6.5.4 Conclusie / 391
6.6 Overbouw en onderbouw / 392
6.6.1 Inleiding / 392
6.6.2 Twee- versus driedimensionale benadering eigendom / 394
6.6.2.1 Tweedimensionale benadering / 394
6.6.2.2 Driedimensionale eigendom / 396
6.6.3 Richtlijn(historie) / 398
6.6.4 Nederland / 400
6.6.5 Conclusie / 404
6.7 Optie belaste levering niet-bouwterrein / 404
6.7.1 Inleiding / 404
6.7.2 Praktijk lidstaten / 405
6.8 Samenloop btw en overdrachtsbelasting in Nederland / 408
6.9 Conclusie / 409
HOOFDSTUK 7
Vrijstelling verhuur vastgoed / 413
7.1 Inleiding / 413
7.2 Richtlijn(historie) / 414
7.3 Ratio / 416
7.3.1 Richtlijn(historie) / 416
7.3.1.1 Technische rechtvaardiging / 416
7.3.1.2 Sociale rechtvaardiging / 417
7.3.1.3 Economische rechtvaardiging / 417
7.3.1.4 Fiscale neutraliteit / 418
7.3.2 Hof van Justitie / 420
7.3.3 Conclusie / 422
7.4 Verhuur van onroerend goed / 423
7.4.1 Inleiding / 423
7.4.2 Richtlijn(historie) / 423
7.4.3 Hof van Justitie / 425
7.4.3.1 Uniebegrip / 425
7.4.3.2 Exclusief gebruiksrecht op onroerend goed / 426
7.4.3.2.1 Gebruiksrecht op een onroerend goed / 426
7.4.3.2.2 Exclusiviteit / 429
7.4.3.3 Overeengekomen tijdsduur / 431
7.4.3.4 Vergoeding / 432
7.4.3.4.1 Huurbonus / 433
7.4.4 Verhuuranalogie / 434
7.4.5 Conclusie / 437
7.5 Verhuur of verhuur plus? / 438
7.5.1 Inleiding / 438
7.5.2 Hof van Justitie / 438
7.5.2.1 Onderscheid tussen passieve(re) verhuur, actieve(re) verhuur en verhuur plus / 438
7.5.2.2 Onderscheid passieve(re) en actieve(re) verhuur / 439
7.5.2.3 Onderscheid verhuur en verhuur plus / 440
7.5.3 Hoge Raad / 443
7.5.4 Conclusie / 446
7.6 Van rechtswege belaste verhuur van onroerend goed / 447
7.6.1 Verhuur van accommodatie in het hotelbedrijf of in sectoren met een soortgelijke functie / 448
7.6.1.1 Richtlijn(historie) / 448
7.6.1.2 Hof van Justitie / 450
7.6.1.3 Nederland / 452
7.6.1.3.1 Bijkomend dienstbetoon niet vereist / 453
7.6.1.3.2 Toerusting voor kort verblijf / 454
7.6.1.3.3 Korte verblijfsduur / 455
7.6.1.4 Conclusie / 456
7.6.2 Verhuur van parkeerruimte voor voertuigen / 457
7.6.2.1 Richtlijn(historie) / 457
7.6.2.2 Hof van Justitie / 459
7.6.2.2.1 Parkeerruimte / 459
7.6.2.2.2 Voertuig / 463
7.6.2.2.3 Verhuur parkeerruimte als bijkomstige dienst / 464
7.6.2.3 Conclusie / 466
7.6.3 Verhuur van blijvend geïnstalleerde werktuigen en machines / 467
7.6.3.1 Richtlijn(historie) / 467
7.6.3.2 Hof van Justitie / 469
7.6.3.3 Conclusie / 470
7.6.4 Andere uitzonderingen / 471
7.6.4.1 Richtlijn(historie) / 471
7.6.4.2 Hof van Justitie / 471
7.6.4.3 Praktijk lidstaten / 472
7.6.5 Conclusie / 473
7.7 Optie voor belaste verhuur / 474
7.7.1 Richtlijn(historie) / 474
7.7.2 Ratio / 477
7.7.3 Hof van Justitie / 478
7.7.3.1 Voorwaarden optie belaste verhuur / 478
7.7.3.2 Beperking of afschaffing optieregeling / 479
7.7.4 Praktijk lidstaten / 480
7.7.5 Nederland / 485
7.7.5.1 Inleiding / 485
7.7.5.2 Optie belaste verhuur deel onroerend goed / 486
7.7.5.2.1 Optie belaste verhuur per afzonderlijk onroerend goed / 486
7.7.5.2.2 Optie belaste verhuur deel afzonderlijk onroerend goed / 487
7.7.5.3 Geen (gedeelten) gebouwen die als woning worden gebruikt / 488
7.7.5.4 90%-eis / 490
7.7.5.4.1 Aanleiding 90%-eis: verhuurconstructies / 490
7.7.5.4.2 Kritiek op 90%-eis / 492
7.7.5.4.3 Uitzonderingen op de 90%-eis op grond van goedkeurend beleid / 495
7.7.5.5 Referentieperiode / 498
7.7.5.5.1 Boekjaar waarin de huurder het onroerend goed met btw is gaan huren / 498
7.7.5.5.2 Periode na het boekjaar waarin de huurder het onroerend goed met btw is gaan huren / 505
7.7.5.6 Opnieuw opteren of alsnog opteren voor belaste verhuur / 506
7.7.5.6.1 Opnieuw opteren voor belaste verhuur / 506
7.7.5.6.2 Alsnog opteren voor belaste verhuur / 507
7.7.5.7 Formele voorwaarden / 507
7.7.5.7.1 Gezamenlijke keuze / 508
7.7.5.7.2 In schriftelijke huurovereenkomst of optieverzoek / 509
7.7.5.7.3 Schriftelijke huurovereenkomst of optieverzoek bevat voorgeschreven informatie / 510
7.7.5.7.4 Kennisgeving indien niet meer wordt voldaan aan 90%-eis / 511
7.7.5.8 Aanvang en einde belaste verhuur / 513
7.7.5.8.1 Aanvang belaste verhuur / 513
7.7.5.8.2 Einde belaste verhuur / 514
7.7.5.9 Verhuur onroerend goed alsnog vrijgesteld / 517
7.7.5.10 Conclusie / 518
7.7.6 Conclusie / 521
7.8 Servicekosten / 522
7.8.1 Inleiding / 522
7.8.2 Wat zijn servicekosten? / 522
7.8.2.1 Servicekosten bij de verhuur van woonruimte / 522
7.8.2.2 Servicekosten bij de verhuur van bedrijfsruimte / 523
7.8.3 Hof van Justitie / 524
7.8.4 Nederland / 526
7.8.4.1 Hoge Raad / 526
7.8.4.2 Beleid / 528
7.8.5 Conclusie / 530
7.9 Samenloop btw en overdrachtsbelasting in Nederland / 530
7.9.1 Inleiding / 530
7.9.2 Verkrijging krachtens een (verhuur)dienst / 531
7.9.3 Samenloopvrijstelling / 532
7.9.3.1 Samenloopvrijstelling bij verkrijging krachtens belaste verhuurdienst / 532
7.9.3.2 Samenloopvrijstelling bij verkrijging krachtens belaste dienst? / 533
7.9.4 Geen samenloopvrijstelling ondanks verkrijging krachtens belaste verhuurdienst / 535
7.9.5 Conclusie / 535
7.10 Conclusie / 536
HOOFDSTUK 8
Aftrek voorbelasting / 539
8.1 Inleiding / 539
8.2 Btw-aftrek / 541
8.2.1 Inleiding / 541
8.2.2 Richtlijn(historie) / 541
8.2.2.1 Tweede richtlijn / 541
8.2.2.1.1 Aftrek voor zover gebruik voor bedrijfsdoeleinden / 541
8.2.2.1.2 Geen aftrek voor zover gebruik voor onbelastbare of vrijgestelde handelingen / 541
8.2.2.1.3 Onmiddellijke aftrek / 543
8.2.2.2 Zesde Richtlijn en Btw-richtlijn / 544
8.2.2.2.1 Aftrek voor zover gebruik voor belaste handelingen / 544
8.2.2.2.2 Onmiddellijke aftrek / 545
8.2.3 Ratio / 545
8.2.4 Hof van Justitie / 547
8.2.4.1 Ontstaan recht op btw-aftrek / 547
8.2.4.1.1 Status én hoedanigheid belastingplichtige / 547
8.2.4.1.2 Status belastingplichtige / 548
8.2.4.1.3 Hoedanigheid belastingplichtige / 549
8.2.4.2 Omvang recht op btw-aftrek / 555
8.2.4.2.1 Gebruik voor belaste handelingen / 555
8.2.4.2.2 Directe kosten / 558
8.2.4.2.3 Algemene kosten gehele bedrijfsactiviteit / 565
8.2.4.2.4 Algemene kosten afgebakend gedeelte bedrijfsactiviteit / 568
8.2.4.2.5 Kosten houden deels verband met belastbare handelingen / 572
8.2.4.2.6 (Ver)bouw of aanleg (en overdracht) gemeenschapsvoorzieningen om niet: directe of algemene kosten? / 574
8.2.5 Conclusie / 582
8.3 Splitsingsregels bij gebruik voor belaste en vrijgestelde handelingen / 584
8.3.1 Inleiding / 584
8.3.2 Richtlijn(historie) / 585
8.3.2.1 De pro ratamethode / 585
8.3.2.2 Omzet met betrekking tot de levering van investeringsgoederen en bijkomstige handelingen ter zake van onroerende goederen / 586
8.3.2.2.1 Ratio / 586
8.3.2.2.2 Omzet met betrekking tot de levering van onroerende investeringsgoederen die door de belastingplichtige in het kader van zijn onderneming worden gebruikt / 588
8.3.2.2.3 Omzet met betrekking tot bijkomstige handelingen ter zake van onroerend goed / 589
8.3.2.3 Afwijkende splitsingsmethoden / 590
8.3.3 Hof van Justitie / 593
8.3.3.1 Pro ratamethode / 593
8.3.3.1.1 Totaal van de belastbare handelingen / 594
8.3.3.1.2 Morgan Stanley-arrest / 594
8.3.3.2 Omzet met betrekking tot de levering van investeringsgoederen en bijkomstige handelingen ter zake van onroerende goederen / 595
8.3.3.2.1 Ratio / 595
8.3.3.2.2 Omzet met betrekking tot de levering van onroerende investeringsgoederen die door de belastingplichtige in het kader van zijn onderneming worden gebruikt / 596
8.3.3.2.3 Bijkomstige handelingen ter zake van onroerende goederen / 599
8.3.3.2.4 Conclusie / 603
8.3.3.3 Afwijkende splitsingsmethoden / 603
8.3.3.3.1 Nauwkeuriger dan de pro ratamethode / 603
8.3.3.3.2 Sectormethode / 605
8.3.3.3.3 Gebruikmethode / 606
8.3.3.3.4 Mix van pro ratamethode en gebruikmethode? / 609
8.3.4 Praktijk lidstaten / 611
8.3.5 Nederland / 612
8.3.5.1 Imperatieve gebruikmethode / 612
8.3.5.2 Objectieve en nauwkeurige gegevens / 612
8.3.5.3 Geen mix van splitsingsmethoden / 616
8.3.6 Conclusie / 617
8.4 Splitsingsregels bij gebruik voor belast(bar)e en onbelastbare handelingen / 619
8.4.1 Inleiding / 619
8.4.2 Richtlijn(historie) / 620
8.4.3 Hof van Justitie / 622
8.4.3.1 De aanloop naar het Securenta-arrest / 622
8.4.3.2 Securenta-arrest / 624
8.4.3.3 Betekenis Securenta-arrest / 627
8.4.3.4 Związek Gmin Zagłębie Miedziowego-arrest / 630
8.4.4 Praktijk lidstaten / 631
8.4.5 Nederland / 632
8.4.5.1 Geen wettelijke pre pro rataregeling / 632
8.4.5.2 Pre pro ratabeleid / 634
8.4.5.3 Welke verdeelsleutel? / 635
8.4.5.4 Gemeente X-arrest / 636
8.4.6 Conclusie / 639
8.5 Herziening btw-aftrek bij wijziging gebruik vastgoed / 641
8.5.1 Inleiding / 641
8.5.2 Ratio / 642
8.5.3 Algemene herzieningsregeling / 642
8.5.3.1 Richtlijn(historie) / 642
8.5.3.2 Hof van Justitie / 644
8.5.3.2.1 Wijzigingen na de aangifte in de elementen die voor het bepalen van de aftrek in aanmerking zijn genomen / 644
8.5.3.2.2 Herziening aftrek ten onrechte in rekening gebrachte btw over vastgoedtransacties / 646
8.5.3.2.3 Ook herziening ten onrechte niet in aftrek gebrachte btw over vastgoedtransactie? / 647
8.5.3.3 Nederland / 648
8.5.3.3.1 Herziening aftrek onroerend investeringsgoed bij ingebruikneming / 649
8.5.3.3.2 Herziening aftrek niet-investeringsgoederen en diensten / 650
8.5.4 Bijzondere herzieningsregeling onroerende investeringsgoederen / 654
8.5.4.1 Inleiding / 654
8.5.4.2 Onroerende investeringsgoederen / 654
8.5.4.2.1 Richtlijn(historie) / 654
8.5.4.2.2 Hof van Justitie / 657
8.5.4.3 Investeringsdiensten / 664
8.5.4.4 Herzieningsperiode / 666
8.5.4.4.1 Richtlijn(historie) / 666
8.5.4.4.2 Hof van Justitie / 669
8.5.4.4.3 Praktijk lidstaten / 672
8.5.4.5 Herzieningsomvang / 673
8.5.4.5.1 Richtlijn(historie) / 673
8.5.4.5.2 Hof van Justitie / 674
8.5.4.6 Herziening bij wijziging in het recht op aftrek / 677
8.5.4.6.1 Richtlijn(historie) / 677
8.5.4.6.2 Hof van Justitie / 678
8.5.4.7 Leegstand / 678
8.5.4.7.1 Imofloresmira-arrest / 679
8.5.4.7.2 Wanneer is voorgenomen gebruik voor belaste handelingen aannemelijk? / 679
8.5.4.7.3 Aansluiting bij voorgenomen gebruik wenselijk? / 682
8.5.4.8 Levering onroerend investeringsgoed binnen herzieningsperiode / 684
8.5.4.8.1 Richtlijn(historie) / 684
8.5.4.8.2 Hof van Justitie / 687
8.5.4.9 Demontage tijdelijke huisvesting gedurende de herzieningsperiode / 691
8.5.4.10 Overgang geheel of gedeelte van algemeenheid van goederen / 693
8.5.5 Verhouding algemene en bijzondere herzieningsregeling / 694
8.5.6 Conclusie / 695
8.6 Conclusie / 698
HOOFDSTUK 9
Samenvatting, conclusies en aanbevelingen / 701
9.1 Inleiding / 701
9.2 Algemene thema’s: belastingplichtige, belastbaarheid vastgoedtransacties en btw-aftrek / 702
9.2.1 Belastingplichtige / 702
9.2.2 Belastbaarheid vastgoedtransactie / 704
9.2.3 Aftrek voorbelasting / 707
9.3 Belastingheffing levering bebouwde terreinen / 708
9.3.1 Conclusie en samenvatting / 708
9.3.2 Overzicht knelpunten en aanbevelingen / 710
9.3.2.1 Uitwerking mogelijke keuzes voor de belastingmethode / 711
9.3.2.2 Het ‘externe’, politieke knelpunt van de samenloop met de overdrachtsbelasting / 715
9.4 Belastingheffing levering onbebouwde terreinen / 716
9.4.1 Conclusie en samenvatting / 716
9.4.2 Overzicht knelpunten en aanbevelingen / 717
9.5 Belastingheffing verhuur van onroerend goed / 718
9.5.1 Conclusie en samenvatting / 718
9.5.2 Overzicht knelpunten en aanbevelingen / 719
9.5.2.1 Uitwerking aanbeveling voor belastingmethode / 720
9.6 Ten slotte / 723
Summary, conclusions and recommendations / 725
Lijst van aangehaalde literatuur / 739
Lijst van aangehaalde jurisprudentie / 761
Trefwoordenregister / 777
Curriculum Vitae / 785
Rubrieken
- advisering
- algemeen management
- coaching en trainen
- communicatie en media
- economie
- financieel management
- inkoop en logistiek
- internet en social media
- it-management / ict
- juridisch
- leiderschap
- marketing
- mens en maatschappij
- non-profit
- ondernemen
- organisatiekunde
- personal finance
- personeelsmanagement
- persoonlijke effectiviteit
- projectmanagement
- psychologie
- reclame en verkoop
- strategisch management
- verandermanagement
- werk en loopbaan
