Rijke taal

1 Taal- en leesonderwijs, een inleiding 13
1.1 Taal en lezen op school 13
1.1.1 Doelgericht taal- en leesonderwijs 13
1.1.2 Resultaten van taal- en leesonderwijs 15
1.1.3 Lezen en schrijven op school achterhaald? 18
1.2 Duurzaam en betekenisvol (taal) leren 19
1.2.1 Duurzaam en betekenisvol leren 19
1.2.2 De leercirkel 22
1.2.3 Transfer en verbinding 24
1.3 Een visie op taalonderwijs 25
1.3.1 Leerprocessen en ontwikkelingsprocessen 25
1.3.2 Doelen, leerlijnen en methodes 28
1.3.3 Opvattingen over taalonderwijs 33
1.4 De taalleraar 35
1.4.1 Wat moet een leraar kunnen en kennen? 35
1.4.2 Pedagogisch/didactisch redeneren 37
Samenvatting 39

2 De maatschappelijke context van het taal- en leesonderwijs 41
2.1 Problemen en uitdagingen bij taal- en leesonderwijs 41
2.1.1 Nederlands als tweede taal 41
2.1.2 Dyslexie 46
2.1.3 Taalontwikkelingsstoornis (TOS) 50
2.1.4 Begaafde leerlingen 52
2.1.5 Executieve functies en self-efficacy 56
2.2 Organisatie van taal- en leesonderwijs 58
2.2.1 Toetsing 58
2.2.2 Pedagogisch/didactische modellen 63
2.2.3 Gepersonaliseerd leren 68
2.2.4 Scaffolding 70
2.2.5 Taalbeleid 71
2.3 ICT en 21st century skills 73
2.3.1 21st century skills en digitale geletterdheid 73
2.3.2 ICT in het onderwijs 75
2.3.3 TPACK 76
2.3.4 Ondersteunen, verrijken en vieren met ICT 76
2.4 Samenwerken met thuis 78
Samenvatting 80

3 Taalontwikkeling in rijke contexten 85
3.1 Taalontwikkeling en kansenongelijkheid 85
3.2 Rijke contexten op school 88
3.2.1 Kansenongelijkheid, metacognitie en ‘gewoon nadenken’ 88
3.2.2 Brede rijke contexten in de onderbouw 91
3.2.3 Brede rijke contexten in de midden- en bovenbouw 93
3.3 Denken over woordenschat 99
3.3.1 Woordenschatdidactiek 99
3.3.2 Woordfrequentie en herhaling 106
3.3.3 Woordenschat meten 110
3.3.4 Woordenschatontwikkeling van taalzwakke leerlingen 111
Samenvatting 113

4 Rijke teksten 117
4.1 De kwaliteit van teksten 117
4.1.1 Rijke teksten en beperkte teksten 117
4.1.2 De kwaliteit van fictie en non-fictie 122
4.2 Teksten voor iedereen 126
4.2.1 Genres en tekstsoorten 126
4.2.2 Leeftijd 127
4.2.3 Luisterboeken en digitale boeken 129
4.2.4 Boeken kiezen en beoordelen 131
4.3 Tekstaanbod en leesvaardigheid 135
4.3.1 Niveaus 135
4.3.2 Het gebruik van boeken op school 136
4.3.3 Boeken voor speciale leerlingen 139
Samenvatting 140

5 Decoderen en vloeiend lezen 143
5.1 Het belang van lezen 143
5.1.1 Sociale en maatschappelijke aspecten van geletterdheid 143
5.1.2 Modellen voor leren lezen 145
5.2 Geletterdheid in de kleutergroepen 149
5.2.1 De ontwikkeling van geletterdheid 149
5.2.2 Taalbewustzijn 152
5.2.3 Letters in de kleutergroepen 154
5.2.4 Betekenisvol onderwijs in geletterdheid 156
5.2.5 Schrijven met kleuters 158
5.2.6 Geletterdheid bij kleuters meten en omgaan met risicokleuters 164
5.3 Aanvankelijk lezen 167
5.3.1 Wat is leren lezen? 167
5.3.2 Methodes voor aanvankelijk lezen 173
5.3.3 Leesvormen in groep 3 180
5.3.4 Leesaanpakken 183
5.3.5 Aanvankelijk lezen meten en omgaan met risicolezers 187
5.4 Vloeiend lezen in de midden- en bovenbouw 198
5.4.1 Een leven lang lezen 198
5.4.2 Groep 4 201
5.4.3 Hardop lezen na groep 4 202
5.4.4 Vrij lezen na AVI M4/E4 204
5.4.5 Vloeiend lezen meten en omgaan met risicolezers 206
5.5 Leesmotivatie, leesplezier en literaire competentie 213
5.5.1 Leesmotivatie 213
5.5.2 Leescultuur 215
5.5.3 Literaire competentie 217
5.5.4 Leesmotivatie in de praktijk 220
5.5.5 Omgaan met ongemotiveerde lezers 224
Samenvatting 227

6 Begrijpen 231
6.1 Wat is begrip? 231
6.2 Voorlezen 233
6.2.1 Waarom voorlezen? 233
6.2.2 Voorlezen aan kleuters 234
6.2.3 Voorlezen in de midden- en bovenbouw 240
6.3 Vertellen 242
6.3.1 Vertellen, nog steeds actueel 242
6.3.2 Verhalend ontwerpen 244
6.3.3 Vertellen en voorlezen combineren 245
6.4 Onderwijs in leesbegrip 245
6.4.1 Begrijpend lezen 245
6.4.2 Strategisch leesonderwijs 247
6.4.3 Methodes voor leesbegrip 256
6.4.4 Leesbegrip in een formule 261
6.4.5 FOCUS op begrip 263
6.4.6 Informatievaardigheden 271
6.4.7 Toetsen en omgaan met risicoleerlingen 274
Samenvatting 281

7 Actief denken over interessante inhouden 285
7.1 Actief denken in gesprekken 285
7.1.1 Waarom aandacht voor gesprekken voeren op school? 285
7.1.2 Denkroutines 292
7.1.3 Soorten gesprekken 295
7.1.4 Samenwerkend of coöperatief leren 303
7.1.5 De rol van de leraar in gesprekken 304
7.1.6 Presenteren: persoonlijke ervaringen en spreekbeurten 308
7.1.7 Feedback bij gesprekken en presentatieopdrachten 310
7.1.8 Observatie, registratie en omgaan met risicoleerlingen 312
7.2 Actief denken door te schrijven 316
7.2.1 Waarom schrijven? 316
7.2.2 Schrijfcultuur op school 317
7.2.3 Schrijfdidactiek: veertien didactische principes 319
7.2.4 Beoordeling van schrijven en ondersteuning van taalzwakke leerlingen 340
7.3 Actief denken in krachtige ontwerpopdrachten 343
7.3.1 Wanneer is een opdracht krachtig? 343
7.3.2 Krachtige en minder krachtige taalopdrachten 345
7.3.3 Ongericht en gericht spel 347
7.3.4 Voorbeelden van krachtige opdrachten 348
Samenvatting 356

8 Actief denken over taal 359
8.1 Denken in en over taal 359
8.1.1 Taalvariatie 359
8.1.2 De structuur en het gebruik van taal 361
8.1.3 De effectiviteit van taalbeschouwingsonderwijs 369
8.2 Spelling 370
8.2.1 Wat is spelling en waarom is het belangrijk? 370
8.2.2 Spellingregels leren? 373
8.2.3 Werken met spellingcategorieën? 376
8.2.4 Effectief oefenen 379
8.2.5 Interpunctie 382
8.2.6 Didactiek van de werkwoordspelling 383
8.2.7 Zwakke spellers 385
8.2.8 Spelling beoordelen 388
8.3 Taalbeschouwing en grammatica 389
8.3.1 Traditioneel grammaticaonderwijs 389
8.3.2 Semantisch grammaticaonderwijs 391
8.3.3 Kennis over taal leidt niet vanzelfsprekend tot vaardigheid in taal 392

Samenvatting 394
Register 397
Jeugdliteratuur 407
Literatuur 409