Praktijkgericht juridisch onderzoek

1 Een onderzoeksmodel voor praktijkgericht juridisch onderzoek 23
1.1 Inleiding 23
1.2 Begripsbepalingen 24
1.2.1 Onderzoek 25
1.2.2 Praktijkgericht onderzoek 26
1.2.3 Juridisch onderzoek 26
1.2.4 Praktijk: beroepspraktijk, rechtspraktijk, handelingspraktijk 28
1.3 Twee typen vraagstelling 28
1.3.1 De ‘Mag dat?’-vraagstelling 29
1.3.2 De ‘Werkt dit?’-vraagstelling 32
1.4 Een onderzoeksmodel voor een praktijkgericht juridisch onderzoek 34
1.4.1 Afbakening van het terrein van praktijkgericht juridisch onderzoek 35
1.4.2 Onderzoek van het recht en onderzoek van de praktijk 36
1.4.3 De invloed van de vraagstelling op de onderzoeksvolgorde 38
1.4.4 Het belang van argumenteren in een praktijkgericht juridisch onderzoek 40
1.4.5 Een onderzoeksmodel voor een praktijkgericht juridisch onderzoek 41
1.5 Onderzoeksdoelen 41
1.5.1 Vier kennisdoelen 42
1.5.2 De doelstelling van het onderzoek 43
1.5.3 Beroepsproducten 43
1.6 Onderzoeksstrategieën, bronnen en methoden 44
1.6.1 Keuzemogelijkheden 44
1.6.2 Verantwoording van de keuzes 45
1.7 De onafhankelijkheid van de onderzoeker 46
1.8 De activiteiten van een onderzoeker 47
1.9 Opbouw van het boek 49

2 De voorbereiding: oriëntatie 51
2.1 Inleiding 51
2.2 Oriëntatie op de opdracht 53
2.2.1 De inhoud van de opdracht 53
2.2.2 De agenda van de opdrachtgever 55
2.2.3 De randvoorwaarden 55
2.3 Oriëntatie op het onderzoeksonderwerp 56
2.3.1 De aanleiding voor het onderzoek: een handelingsprobleem 57
2.3.2 De kern van het onderzoek: een kennisprobleem 58
2.3.3 Onderzoekseenheden 59
2.3.4 De kennisgebieden: recht en praktijk 60
2.3.5 Kennisdoelen 61
2.3.6 Praktische relevantie 61
2.3.7 Beroepsproduct 62
2.4 Eisen aan een onderzoeksonderwerp 62
2.5 Hoe zou je de oriëntatie aan kunnen pakken? 63
2.5.1 Vooronderzoek 63
2.5.2 Logboek 65
2.5.3 Tips & trucs voor het eerste gesprek met de opdrachtgever 65
2.5.4 Werkwijze als je nog geen idee hebt voor een onderwerp 66
2.5.5 Werkwijze bij de afbakening van een onderzoek onderwerp 67
2.5.6 Denken in hypothetische oplossingen 67

3 De voorbereiding: onderzoeksformulering 69
3.1 Inleiding 69
3.2 Vier functies van de onderzoeksformulering 70
3.3 Het dynamisch karakter van de onderzoeksformulering 72
3.4 Probleembeschrijving, centrale vraag, doelstelling 72
3.4.1 Probleembeschrijving 73
3.4.2 Centrale vraag 74
3.4.3 Doelstelling 78
3.5 Hoe zou je de onderzoeksformulering aan kunnen pakken? 79
3.5.1 Gun jezelf de tijd voor een goede onderzoeksformulering 79
3.5.2 Topische vragen voor de probleembeschrijving 80
3.5.3 Een actorenmodel als hulpmiddel voor de probleembeschrijving 80
3.5.4 Cirkelen rond een vraag 81
3.5.5 Werk vanuit de deelvragen naar een centrale vraag 82
3.5.6 Formule voor de onderzoeksformulering 82
3.5.7 Ga in gesprek met opdrachtgever en begeleiders 83
3.5.8 Maak een mindmap van de onderzoeksformulering 84

4 De voorbereiding: onderzoeksopzet en onderzoeksplan 87
4.1 Inleiding 87
4.2 Deelvragen 88
4.2.1 Kenmerken van de deelvragen 88
4.2.2 Functies van de deelvragen 91
4.2.3 Criteria voor goede deelvragen 92
4.3 Hoe zou je aan goede deelvragen kunnen komen? 93
4.3.1 Van onderop of van bovenaf 94
4.3.2 De methode van de uiteenrafeling van kernbegrippen 94
4.3.3 De methode van de ondersteunende kennissoorten 97
4.3.4 De wijze van formuleren van de deelvragen 100
4.3.5 Een extra voorbeeld van een verzameling deelvragen 101
4.4 Onderzoeksstrategieën 103
4.4.1 Rechtsbronnen- en literatuuronderzoek 104
4.4.2 Kwantitatief en kwalitatief onderzoek 105
4.4.3 Casestudy 106
4.4.4 Survey 107
4.4.5 Veldonderzoek 107
4.4.6 De keuze voor een strategie 108
4.5 Bronnen 109
4.5.1 Rechtsbronnen 109
4.5.2 Literatuur 110
4.5.3 Documenten 111
4.5.4 Personen of groepen van personen 111
4.5.5 Media 112
4.5.6 Fysieke objecten 113
4.5.7 Werken met bronnen in het onderzoeksplan 113
4.6 Methoden 114
4.6.1 Inhoudsanalyse 114
4.6.2 Interview 115
4.6.3 Enquête 116
4.6.4 Observatie 116
4.6.5 Werken met methoden in het onderzoeksplan 118
4.6.6 Overzicht van onderzoeksstrategieën, bronnen en methoden 118
4.7 Verantwoording 119
4.8 Planning 120
4.9 Literatuurlijst 121
4.10 Opstellen van een onderzoeksplan 122
4.10.1 Functies van een onderzoeksplan 122
4.10.2 De opbouw van een onderzoeksplan 123
4.10.3 Eisen aan een onderzoeksplan 124
4.11 Hoe zou je het opstellen van een onderzoeksplan aan kunnen pakken? 125
4.11.1 Beschrijf de bronnen en methoden per deelvraag en wees daarbij zo concreet mogelijk 125
4.11.2 Verantwoord de bronnen en methoden 126
4.11.3 Controleer je onderzoeksplan aan de hand van een checklist 126
4.11.4 Verschillen tussen onderzoeksplan en onderzoeksrapport 128

5 De uitvoering: onderzoek van het recht 129
5.1 Inleiding 129
5.2 Nut en noodzaak van een onderzoek van het recht 130
5.3 Bronnen 134
5.3.1 Een vergelijking van rechtsbronnen en literatuur 135
5.3.2 Belangrijke publicatievormen 136
5.4 De gereedschapskist van de jurist 139
5.4.1 Rechtsvinding 139
5.4.2 Taalkundige betekenis 141
5.4.3 Bedoeling van de wetgever 142
5.4.4 Systeem van het recht 142
5.4.5 Analogie en a-contrarioredenering 143
5.4.6 Beginselen en fundamentele rechtswaarden 144
5.4.7 Doel en strekking van de regeling 145
5.4.8 Rechtsvergelijking 145
5.4.9 Het gebruik van de gereedschapskist 146
5.5 Eisen aan antwoorden op vragen over het recht 147
5.5.1 Controleerbaar 147
5.5.2 Vakkundig 148
5.5.3 Logisch 149
5.5.4 Valide 149
5.5.5 Betrouwbaar 149
5.5.6 Adequaat 150
5.5.7 Een overzicht van de eisen aan een onderzoek van het recht 151
5.6 Hoe zou je het onderzoek van het recht aan kunnen pakken? 151
5.6.1 Drie opmerkingen vooraf 152
5.6.2 Zoekstrategieën 153
5.6.3 Zoekplan 156
5.6.4 Zoekverslag 157
5.6.5 Selecteren van relevante jurisprudentie en literatuur 158
5.6.6 Beoordelen van de kwaliteit van de bronnen 159
5.6.7 Bewaren en ordenen van informatie 160
5.6.8 Verwerken van gegevens 161
5.6.9 De inhoudsanalyse van juridische teksten: drie tactieken 164
5.6.10 De eerste tactiek: lezen in drie rondes 164
5.6.11 De tweede tactiek: vraagschema’s voor juridische teksten gebruiken 167
5.6.12 De derde tactiek: uiteenrafelen van de tekst met behulp van de gereedschapskist 170
5.6.13 Beantwoorden van de deelvragen over het recht 171

6 De uitvoering: onderzoek van de praktijk 173
6.1 Inleiding 173
6.2 Nut en noodzaak van een onderzoek van de praktijk 174
6.3 Empirisch onderzoek naar de werking van het recht in de praktijk 177
6.3.1 Een ruim rechtsbegrip 177
6.3.2 Werking van het recht in de praktijk 178
6.3.3 Empirisch onderzoek 179
6.3.4 Jurisprudentieonderzoek 181
6.3.5 Open vragen 182
6.4 Dataverzameling 184
6.4.1 Zelf gegevens verzamelen 184
6.4.2 Bestaand materiaal gebruiken 185
6.5 Eisen aan een onderzoek van de praktijk 186
6.5.1 Controleerbaar 186
6.5.2 Vakkundig 187
6.5.3 Logisch 188
6.5.4 Valide 188
6.5.5 Betrouwbaar 189
6.5.6 Adequaat 189
6.5.7 Een overzicht van de eisen en mogelijke fouten 190
6.6 Hoe zou je het onderzoek van de praktijk aan kunnen pakken? 190
6.6.1 De functie van het onderzoek van de praktijk vaststellen via het claimwoord 191
6.6.2 De onderzoeksstrategie en methoden bepalen via een gedachte-experiment 192
6.6.3 Overleggen met de opdrachtgever over de opzet en het draagvlak van het onderzoek 194
6.6.4 De kans op valide onderzoeksgegevens verhogen 195
6.6.5 Items voor een onderzoeksinterview, observatieonderzoek, vragenlijst en documentenonderzoek ontwikkelen 195
6.6.6 Onderzoeksinterview 198
6.6.7 Observatieonderzoek 205
6.6.8 Vragenlijstonderzoek 210
6.6.9 Focusgroepinterview 211
6.6.10 Documentenonderzoek 212
6.6.11 Analyseren van de gegevens 213
6.6.12 Hulpmiddel bij het analyseren: uiteenrafelen en integreren 215
6.6.13 Hulpmiddel bij het analyseren: de matrix 217
6.6.14 Hulpmiddel bij het analyseren: de mindmap 219
6.6.15 Hulpmiddel bij het analyseren: diagrammen 221
6.6.16 Beantwoorden van de deelvragen over de praktijk 222

7 De uitvoering: argumenteren en concluderen 227
7.1 Inleiding 227
7.2 Nut en noodzaak van argumenteren en concluderen 228
7.3 Kenmerken van argumenteren en concluderen 230
7.3.1 Rechtvaardigen van de conclusie 230
7.3.2 Moment en wijze van concluderen 233
7.3.3 Een juridisch betoog met pro- en contraargumenten 234
7.4 Eisen aan argumenteren 234
7.4.1 Controleerbaar 235
7.4.2 Vakkundig 235
7.4.3 Logisch 236
7.4.4 Valide 236
7.4.5 Betrouwbaar 237
7.4.6 Adequaat 237
7.4.7 Een overzicht van de eisen aan argumenteren 237
7.5 Hoe zou je het argumenteren en concluderen aan kunnen pakken? 238
7.5.1 De centrale vraag ombouwen tot een stelling 240
7.5.2 Inventariseren van argumenten 241
7.5.3 Ordenen van argumenten 242
7.5.4 Beoordelen van argumenten en argumentaties 246
7.5.5 Argumenten met elkaar confronteren 249
7.5.6 Afwegen van argumenten 250
7.5.7 Concluderen 250
7.5.8 Opbouwen van een argumentatie 251

8 Schrijven van een onderzoeksrapport 253
8.1 Inleiding 253
8.2 Nut en noodzaak van een onderzoeksrapport 254
8.3 Het karakter van een PJO-rapport 256
8.3.1 Verschil tussen een onderzoeksrapport en andere beroepsproducten 256
8.3.2 Betogend karakter van een PJO-rapport 257
8.4 Structuur van een PJO-rapport 258
8.4.1 Zandloper 258
8.4.2 Inleiding 259
8.4.3 Verantwoording van de bronnen en methoden 260
8.4.4 Conclusies en aanbevelingen/discussie/evaluatie 262
8.4.5 Middenstuk van een PJO-rapport 265
8.4.6 Bijlagen 268
8.4.7 Samenvatting 268
8.5 Eisen aan een goed PJO-rapport 269
8.5.1 Doelgerichtheid 269
8.5.2 Adequate inhoud 270
8.5.3 Passende vormgeving 270
8.5.4 Nette verzorging 271
8.5.5 Correct taalgebruik 271
8.5.6 Een overzicht van de eisen voor een PJO-rapport 272
8.6 Hoe zou je het schrijven van een onderzoeksrapport aan kunnen pakken? 272
8.6.1 Neem de tijd voor het schrijven 273
8.6.2 Schrijf iedere dag 273
8.6.3 Een sterke schrijfstrategie 274
8.6.4 Oriënteren op het schrijven 275
8.6.5 Een bouwplan maken 277
8.6.6 De eerste versie schrijven 281
8.6.7 De eerste versie reviseren 284
8.6.8 Revisie van de inhoud 284
8.6.9 Revisie van de stijl 287
8.6.10 Revisie van de uiterlijke verzorging 289
8.6.11 Brongebruik, citeren, parafraseren, samenvatten en plagiaat 292
8.7 Hoe zou je het herkansen van een onderzoek aan kunnen pakken? 294

9 Juridische beroepsproducten 299
9.1 Inleiding 299
9.2 Functies en typen van beroepsproducten in de juridische beroepscontext 300
9.2.1 Veranderingen in de juridische beroepscontext 301
9.2.2 Functies van juridische beroepsproducten in het kader van het afstuderen 303
9.2.3 Typen juridische beroepsproducten 304
9.3 Stepping stones en valkuilen bij het maken van beroepsproducten 309
9.3.1 Stepping stones 309
9.3.2 Valkuilen bij het maken van beroepsproducten 318
9.4 Eisen aan beroepsproducten in de juridische beroepscontext 320
9.4.1 Bruikbaarheid 320
9.4.2 Inhoud en vorm 321
9.4.3 Doelgerichtheid 321
9.4.4 Overzicht van de eisen aan het beroepsproduct 323
9.5 Hoe zou je het maken van beroepsproducten aan kunnen pakken? 323
9.5.1 Oriënteer je op de beroepscontext 323
9.5.2 Benoem het beroepsproduct, indien mogelijk, in je centrale vraag 324
9.5.3 Benoem het beroepsproduct in ieder geval in je doelstelling 325
9.5.4 Maak ook gebruik van kennis uit andere disciplines dan het recht 326
9.5.5 Bedenk een toetsingskader voor je beroepsproduct 328
9.5.6 Maak gebruik van stepping stones 329
9.5.7 Verslaglegging 329
9.5.8 Reflecteer op je werkwijze 330

10 Beoordelen van onderzoeksrapporten en beroepsproducten 331
10.1 Inleiding 331
10.2 Eisen aan een deskundige beoordeling 332
10.3 Te beoordelen aspecten in een PJO-rapport en een beroepsproduct 336
10.4 Handige lijstjes 338
10.4.1 Mogelijkheden en gevaren 338
10.4.2 Eisen aan een goed beoordelingsformulier 340
10.4.3 Werken met een beoordelingsschema met bijbehorende toelichting 341
10.5 Voorbeelden van twee beoordelingsschema’s voor een PJOrapport inclusief een uitgebreide toelichting 344
10.6 Beoordelingsschema voor een beroepsproduct 352

Literatuurlijst 353
Trefwoordenregister 359