1 Inleiding 13
Wytske van der Wagen, Jan-Jaap Oerlemans & Marleen Weulen Kranenbarg
1.1 Cybercriminaliteit als nieuw terrein voor de criminologie 13
1.2 Wat is cybercriminaliteit? 14
1.3 Doelstelling van het boek 17
1.4 Opbouw van het boek 18
2 Cybercriminaliteit in criminologisch perspectief 21
Wytske van der Wagen, Jan-Jaap Oerlemans & Marleen Weulen Kranenbarg
2.1 Inleiding 21
2.2 Cybercriminaliteit in historisch perspectief 21
2.2.1 De periode 1970-1990 22
2.2.2 De periode 1990-2000 25
2.2.3 De periode van 2000-2010 25
2.2.4 De periode van 2010-2020 28
2.3 Cybercriminaliteit in theoretisch perspectief: de ‘oude wijn, nieuwe zakken’-discussie 29
2.3.1 Het wegvallen van barrières van tijd en ruimte 30
2.3.2 Automatisering en amplificatie 30
2.3.3 Innovatie en transformatie 31
2.3.4 Sociale en commerciële interconnectiviteit 32
2.3.5 Anonimiteit en plasticiteit van de identiteit 33
2.3.6 Virtualisering en hybridisering 34
2.4 Cybercriminaliteit in methodologisch perspectief 35
2.4.1 Personen – wat ze zeggen 35
2.4.2 Personen – wat ze doen 39
2.4.3 Documenten en registratiedata 43
2.4.4 Algemene trends en ontwikkelingen in cybercriminologisch onderzoek 48
2.5 Tot besluit 50
2.6 Discussievragen 51
2.7 Kernbegrippen 51
Bijlage: Tijdlijn historische ontwikkeling cybercriminaliteit 53
3 Verschijningsvormen van cybercriminaliteit 55
Jan-Jaap Oerlemans & Wytske van der Wagen
3.1 Inleiding 55
3.2 Cybercriminaliteit in enge zin 55
3.2.1 Hacken 56
3.2.1.1 Computervredebreuk (‘hacken’) 56
3.2.1.2 Ethisch hacken 59
3.2.2 Malware 61
3.2.2.1 Ransomware 62
3.2.2.2 Banking malware 66
3.2.3 Botnets 67
3.2.4 Ddos-aanvallen 70
3.3 Gedigitaliseerde criminaliteit 73
3.3.1 Internetoplichting 73
3.3.2 Online drugshandel 76
3.3.3 Witwassen en virtuele valuta 79
3.3.4 Online zedendelicten 83
3.3.4.1 Kinderpornografie 84
3.3.4.2 Sexting 87
3.3.4.3 Grooming 88
3.3.4.4 Sextortion 91
3.3.4.5 Wraakporno 93
3.4 Toekomstige ontwikkelingen 94
3.5 Tot besluit 96
3.6 Discussievragen 96
3.7 Kernbegrippen 97
Bijlage: Overzicht delicten 98
4 Daderschap van cybercriminaliteit 107
Wytske van der Wagen & Marleen Weulen Kranenbarg
4.1 Inleiding 107
4.2 Omvang en ontwikkeling daderschap 108
4.2.1 Omvang daderschap cyber- en gedigitaliseerde criminaliteit in Nederland 108
4.2.2 Ontwikkeling en verplaatsing van daderschap naar de online wereld 110
4.3 Dadertypologieën van cybercriminaliteit in enge zin 111
4.4 Achtergrondkenmerken van daders van cybercriminaliteit in enge zin 116
4.4.1 Sociaal-demografische kenmerken 116
4.4.2 Opleiding, werk en vrijetijdsbesteding 118
4.4.3 Sociaal netwerk (offline en online) 121
4.4.4 Psychologische kenmerken en persoonlijkheid 122
4.5 Motieven 124
4.6 Contextuele factoren die een rol spelen bij delictgedrag 127
4.6.1 Gezinscontext 127
4.6.2 Schoolcontext 128
4.6.3 Sociale context (offline en online) 132
4.6.4 Juridische context 133
4.6.5 Digitale context 134
4.7 Tot besluit 136
4.8 Discussievragen 136
4.9 Kernbegrippen 137
5 Slachtofferschap van cyber- en gedigitaliseerde criminaliteit 139
Take Sipma, Rik Beerthuizen & André van der Laan
5.1 Inleiding 139
5.2 Omvang en ontwikkeling van slachtofferschap cyber- en gedigitaliseerde criminaliteit 140
5.2.1 Slachtofferschap cyber- en gedigitaliseerde criminaliteit onder burgers 140
5.2.2 Slachtofferschap cybercriminaliteit onder bedrijven en overheidsinstanties 148
5.3 Risico- en beschermende factoren van slachtofferschap cyber- en gedigitaliseerde criminaliteit 149
5.3.1 Internetgebruik 150
5.3.2 Beschermingsmaatregelen 151
5.3.3 Persoonlijkheidskenmerken 152
5.3.4 Sociaal-demografische kenmerken 154
5.4 Reacties op en gevolgen van slachtofferschap cyber- en gedigitaliseerde criminaliteit 155
5.4.1 Aangiftebereidheid 155
5.4.2 Financiële en emotionele gevolgen 155
5.4.3 Verandering in online activiteiten 158
5.5 Maatregelen omtrent slachtofferschap van cyber- en gedigitaliseerde criminaliteit 159
5.6 Tot besluit 161
5.7 Discussievragen 162
5.8 Kernbegrippen 163
6 Criminologische theorieën en cybercriminaliteit 165
Marleen Weulen Kranenbarg & Wytske van der Wagen
6.1 Inleiding 165
6.2 Klassieke criminologische theorieën en hun verklaringskracht in cyberspace 166
6.2.1 De routine-activiteitentheorie 166
6.2.2 De sociale-controletheorie 170
6.2.3 De sociale leertheorie 172
6.2.4 Neutralisatietechnieken 174
6.2.5 De strain-theorie 176
6.2.6 De labelling-theorie 178
6.3 Criminologische theorieën en georganiseerde cybercriminaliteit 179
6.4 Cybercriminologische concepten en benaderingen 182
6.4.1 Online disinhibition 183
6.4.2 Digital drift 186
6.4.3 De affordance-theorie 187
6.4.4 Cyborg crime en de actor-netwerktheorie 189
6.5 Tot besluit 191
6.6 Discussievragen 192
6.7 Kernbegrippen 193
7 Cybercriminaliteit en opsporing 195
Jan-Jaap Oerlemans
7.1 Inleiding 195
7.2 Het opsporingsonderzoek en de normering van opsporingsmethoden 196
7.2.1 De organisatie van opsporing naar cybercriminaliteit in Nederland 196
7.2.2 De politie 197
7.2.3 Openbaar Ministerie 197
7.2.4 Rechterlijke macht 198
7.2.5 De IRT-affaire 198
7.2.6 Stelsel van normering van bijzondere opsporingsbevoegdheden 200
7.3 Het IP-adres als digitaal spoor 203
7.3.1 Het opsporingsproces bij een IP-adres als spoor 204
7.3.2 Het vorderen van gegevens 206
7.3.3 Inbeslagname en onderzoek op gegevensdragers 206
7.3.4 Regels voor de doorzoeking en inbeslagname van gegevensdragers 209
7.3.5 De netwerkzoeking 211
7.3.6 Online doorzoeking 212
7.4 Opsporingsmethoden en de uitdaging van anonimiteit 213
7.4.1 Proxy- en VPN-diensten 213
7.4.2 Tor 215
7.4.3 Openbronnenonderzoek 216
7.4.4 Undercover bevoegdheden 218
7.5 Opsporingsmethoden en de uitdaging van versleuteling 226
7.5.1 Versleuteling in opslag 227
7.5.2 Versleuteling in transport 229
7.5.3 De hackbevoegdheid 230
7.6 Jurisdictie en grensoverschrijdende digitale opsporing 233
7.6.1 Wetgevende jurisdictie 233
7.6.2 Handhavingsjurisdictie 234
7.6.3 Unilaterale digitale opsporing 235
7.6.4 Toekomstige ontwikkelingen van grensoverschrijdende digitale opsporing 240
7.7 Verstoring van cybercriminaliteit 241
7.8 Tot besluit 244
7.9 Discussievragen 245
7.10 Kernbegrippen 246
Bijlage: Dwangmiddelen en bijzondere opsporingsbevoegdheden 247
8 Interventies voor cyberdaders 259
Elina van ’t Zand, Sifra Matthijsse, Tamar Fischer & Wytske van der Wagen
8.1 Inleiding 259
8.2 Perspectieven op interventies 260
8.2.1 Drie benaderingen 260
8.2.2 Toepasbaarheid van de benaderingen op cyberdaders 261
8.3 De rationele-keuzebenadering 262
8.3.1 Afschrikking en situationele criminaliteitspreventie 262
8.3.2 Reactieve interventies die aansluiten bij de rationele-keuzebenadering 265
8.3.3 Preventieve interventies die aansluiten bij de rationele-keuzebenadering 267
8.4 De What Works-benadering 270
8.4.1 What Works en aangrijpingspunten voor behandeling 270
8.4.2 Interventies die aansluiten bij de What Worksbenadering 272
8.5 De desistance-benadering 276
8.5.1 Perspectief op stoppen 276
8.5.2 Interventies die aansluiten bij de desistancebenadering 278
8.6 Tot besluit 284
8.7 Discussievragen 285
8.8 Kernbegrippen 286
Literatuur 289
Jurisprudentieregister 333
Trefwoordenregister 337
Over de auteurs 347
