‘Vertrouwen is als schone lucht: je realiseert je pas hoe belangrijk het is als het er niet meer is.' Dit is voor mij een van de meest treffende zinnen in Vertrouwen als kompas: Werken aan een cultuur van vertrouwen van Pauline Voortman. Wat zijn de bouwstenen voor vertrouwen, hoe kan je er zélf aan bouwen en hoe pakt dat uit in de praktijk? Heb vertrouwen, lees verder. ‘Als het over vertrouwen gaat, is iedereen ervaringsdeskundige, ieder op zijn eigen manier, vanuit zijn eigen denkkader.' Zo begint de auteur, adviseur en trainer Pauline Voortman haar eerste hoofdstuk. En zo is het. Alleen, Pauline is veel méér dan ervaringsdeskundige. Zij deed diepgaand onderzoek over werken aan vertrouwen in organisaties. In 2012 promoveerde ze op dit onderwerp. Haar boek Vertrouwen als kompas is dan ook gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek, aangevuld met een diversiteit aan praktijkervaringen vanuit haar adviesbureau Trustworks BV.
Wat is vertrouwen eigenlijk? Best een lastige vraag, ook al zijn we allemaal ervaringsdeskundige. Vertrouwen kan in een organisatieomgeving worden gedefinieerd als een positief gevoel. Dit gevoel is gebaseerd op positieve gedachten over een persoon of personen, in de context waarbinnen het contact met die persoon of personen plaatsvindt. Het gaat dus om een samenspel van onderlinge relaties én je eigen persoonlijkheid, in een specifieke context. In organisaties ontstaat een cultuur van vertrouwen als er continu wordt gewerkt aan welwillendheid binnen de relaties. Hierbij gaat het niet alleen om goede wil ten opzichte van elkaar. Ook vakmanschap en integriteit spelen een rol. Dit vraagt om bereidheid tot kwetsbaarheid van alle betrokkenen én om voldoende voorspelbaarheid van de context waarin zich dit alles afspeelt.
In het eerste deel van het boek zijn de vertrouwensbouwstenen welwillendheid, kwetsbaarheid en voorspelbaarheid uitgewerkt. Dit met veel voorbeelden. Daarna volgt een intermezzo waarin je wordt uitgenodigd om zelf aan het werk te gaan. Om eens na te gaan hoe jij zélf al dan niet bijdraagt aan een cultuur van vertrouwen. Een aantal prikkelende vragen helpt je hierbij. Deel twee beschrijft vijf ‘vertrouwensknoppen' waar je aan kunt draaien om een cultuur van vertrouwen te versterken. Tot slot geeft deel drie voor de liefhebbers een stukje theoretische onderbouwing, vanuit verschillende vakgebieden zoals de biologie en de neurowetenschappen. Ook wordt onderbouwd hoe het Trustworksmodel van het boek is ontstaan, vanuit de hoofdlijnen van het promotieonderzoek.
Een heel interessant uitgangspunt in Vertrouwen als kompas vind ik de relatie tussen de ogenschijnlijk losstaande elementen van vertrouwen, voldoende voorspelbaarheid en samen risico's durven nemen om resultaten te boeken. We leven immers in een dynamische en deels onvoorspelbare wereld. In de context van organisaties betekent voldoende voorspelbaarheid dat er steeds een balans is tussen sturing geven en kaders stellen aan de ene kant, en ruimte en steun geven aan de andere kant. Alleen bij voldoende voorspelbaarheid haal je het beste in elkaar naar boven, aldus Pauline Voortman. Dit betekent je doelen scherp hebben, evenals de onzekerheden die effecten kunnen hebben op je doelen, ofwel de risico's en kansen. Iets wat vraagt om continue alertheid van iedereen in de organisatie.
Er is één veelbelovend effect van vertrouwen dat ik niet expliciet heb gelezen in het boek, en dat ik wel wil noemen: het spanningsveld tussen vertrouwen en controle. Een bekende reclameslogan luidt immers ‘vertrouwen is goed, controle is beter', een uitspraak die aan Lenin wordt toegekend. Wat als we deze slogan omdraaien? Zou meer vertrouwen niet tot minder controle kunnen leiden, en dus tot meer tijd om zinvollere zaken te doen dan elkaar controleren? Denk hierbij aan de steeds verder uitdijende administratie- en verantwoordingsdruk in vele sectoren, met alle tijd, kosten en energie die hiermee wordt opgeslurpt. Alleen het opwerpen van deze actuele vragen maakt het meer dan de moeite waard om dit boek te lezen én ermee aan de slag te gaan. Zie het als een eerste stap om te werken aan een cultuur van (meer) vertrouwen. Ik heb daar wel vertrouwen in.
Dr. Martin van Staveren staat voor anders omgaan met risico's. Hij adviseert organisaties over realistisch en vernieuwend risicomanagement. Ook is hij kerndocent aan de Executive Masteropleiding Risicomanagement, Universiteit Twente. Hij is de auteur van Risicogestuurd werken in de praktijk en van Risicoleiderschap: Doelgericht omgaan met onzekerheden.
Pauline Voortman is bedrijfskundige en werkzaam als trainer en adviseur. Zij combineert dit met onderzoek en richt zich op vraagstukken rond organisatie-ontwikkeling. Zij heeft zich gespecialiseerd in het thema vertrouwen in organisaties. Zij past het model toe als het vertrouwen zoek is, maar ook in preventieve zin bij nieuwe initiatieven of na bijvoorbeeld fusies of reorganisaties.