In een opleiding die ik de afgelopen maanden volgde, was één van de opdrachten om buiten in je tuin, een park of een stuk natuur te gaan zitten, en één uur te luisteren. En na dat uur op te schrijven wat je was opgevallen. Het was op een zondagmorgen, ergens begin mei en het was nog wat koud voor de tijd van het jaar. Mij viel op dat er zo weinig vogels te horen waren, dat ik mijn hartslag goed kon horen en dat na een poosje mijn gehoor scherper begon te worden. Ik kon ‘verder’ luisteren. De wind waaide het ene moment door de walnotenboom in de tuin en en het andere door de heg. Verschillende struiken hebben hun eigen geluid. Mensen die veel tijd in de natuur doorbrengen kunnen de signalen van stormen, droogte en andere fenomenen opvangen door te luisteren.
En met dit luisteren, want dat was het onderliggende doel van deze opdracht, ontstaat verbinden. Je hoort de vogels ergens in de heg druk bezig zijn met het aanslepen van takjes om een nest te maken. En voilà, verbinding.
Luister naar je hart
Luisteren naar jezelf is een belangrijk onderdeel in diverse Oosterse meditatiepraktijken, maar ook bij veel mindfulness trainingen. We kennen het in uitdrukkingen als ‘bij jezelf te rade gaan’ en ‘luisteren naar je hart’. Dat laatste kan fysiek, maar het zinnetje verwijst vooral naar een diepere metafysische laag die we kennelijk allemaal hebben. Hoe bereik je die? Luisteren naar jezelf is een diep thema in het werk van zowel Julia Cameron in De weg van het luisteren als bij Cathelijne Esser in De eenvoud van aandacht. Cameron noemt het luisterend observeren. Julia Cameron is vooral bekend van haar werk als docente creatief en de methode die ze in boeken als The Artist ’s Way en Een leven lang schrijven heeft uitgewerkt.
Het begint bij jezelf leren kennen. De alarmgeluiden in je lichaam, (dat kan een hart zijn dat overslaat, een belletje diep in je hoofd, een stemmetje achter in je hoofd, een onderbuikgevoel) als je daarnaar wilt en durft te luisteren is een eerste begin. Dit luisteren gebeurt nauwelijks met je gehoorapparaat. (Alhoewel luisteren naar de fysieke kant van je hart wel degelijk via je hoorbuis plaats vindt, als je hart in je keel bonst) Gelukkig heeft ons lichaam meerdere manieren gevonden om te ‘luisteren’. Ze dienen wel getraind te worden. En begrepen. Eén van de technieken die Cameron aanreikt is met kleine schrijfoefeningen vast te leggen wat je hoort.
Zo zit ik wel eens in een kleine ‘retraite’ naar mijn directe omgeving, maar al snel naar mezelf, te luisteren. Meestal luister ik naar mijn gedachten, of spreek ik ze uit om ze dieper door te laten dringen. En deze innerlijke dialoog levert dan weer stof tot schrijven en nadenken. Veel oefeningen die Cameron aanreikt hebben als doel creativiteit aan te wakkeren. Even rust, stilte, verbinding zoeken met je omgeving, natuur, jezelf, de plek waar je zit, kijken naar de kleuren en luisteren naar de geluiden om je heen. Cameron laat je ‘weerberichtjes’ schrijven, wakkert via de artist’ date een bezoekje aan naar een plek of evenement dat je kan inspireren.
Een belangrijke eigenschap die je door deze vorm van luisteren leert gebruiken is intuïtie. Jouw zesde zintuig dat zich laat ontwikkelen door nieuwe dingen te doen, patronen te ontwikkelen en herkennen. Zo kun je veranderingen sneller, soms lang van tevoren aan voelen komen.
Het belang van stilte
De mensen die gewaardeerd worden om hun empathische luistervaardigheden hebben als geheim dat ze stiltes laten vallen. Dit geeft een spreker ruimte om nog iets te zeggen, een gedachte af te ronden, terug te komen op wat hij eerder heeft verteld. Stilte is bij luisteren erg belangrijk. Echte stilte is er bijna niet. Veel mensen werden tijdens de corona-lockdowns verrast door hoe stil het was op plekken waar meestal veel geluid was. Verkeer was van de weg, vliegtuigen uit de lucht. Zeker in steden vonden mensen dit eerst lastig. Dagelijks worden we geconfronteerd met geluid om ons heen, pratende collega’s, muziek dat ergens vandaan komt etc. Froukje Weidema weidt er in haar Luisterboek helaas maar een klein hoofdstukje aan, namelijk het eerste: Sssst … ik luister. Haar uitgangspunt is ruimte voor de luisteraar om vragen te kunnen stellen - het boek gaat namelijk over de dialoog tussen spreker en luisteraar. En dat is waar luisteraars als ze stilte hanteren niet mee bezig zijn. David Brooks citeert journalist Studs Terkel in De kunst van mensen kennen: ‘Je moet luisteren, luisteren, luisteren en luisteren. Als je luistert zullen mensen praten. Altijd. Weet je waarom? Omdat er nog nooit in hun hele leven iemand naar ze heeft geluisterd. Misschien hebben ze niet eens naar zichzelf geluisterd.’ De allerbelangrijkste les die Brooks zelf leerde, zo schrijft hij in zijn boek, is dat hij als journalist vooral heeft leren praten.
In De nieuwe stilte laten auteurs Lander Deweer en Jan Swerts echter zien dat in tegenstelling tot wat we nu al snel denken, het juist stiller wordt. Centra in steden worden stiller door minder verkeer, door stroom aangedreven voertuigen, door wet- en regelgeving rondom lawaaibestrijding. Centra van steden waren vroeger drukke bedoeningen met veel handwerk op straat, rammelende karren en elkaar overschreeuwende mensen. Ga van onze rustige binnensteden maar eens naar een Aziatische stad. Kleurrijk en vol met geluid. In de tussentijd lopen in Europa de dorpen (en het platteland) leeg. Overigens het zeer interessante en informatieve boek gaat vooral over de invloed van muziek in onze leefomgeving. De auteurs dwalen langs het graf van Chopin en onderzoeken de opkomst van ‘neoklassieke’ componisten als Olafur Arnalds en Luke Howard.
Verbinden en aandacht
Als er één onderwerp aan luisteren wordt gekoppeld is dat ‘aandacht’. Aandacht - zoals hierboven genoemd - voor jezelf, voor jouw omgeving en voor een ander. Aandacht leidt bijna vanzelf tot verbinding. Johann Hari schreef het succesvolle en informatieve boek De aandacht verloren. Daarin geeft hij antwoord op de vraag waarom we de aandacht niet meer kunnen opbrengen om ons te concentreren, een flink stuk te lezen en de rust te nemen om te luisteren. Hij onderscheidt maar liefst 13 oorzaken. Die variëren van stress, hyperwaakzaamheid, constante verstoringen, technologie die ons volgt, tot slechte voeding. De overkoepelende reden: we moeten steeds meer doen in dezelfde tijd. De economie moet groeien. En we leren geen keuzes te maken, dus staan we steeds onder druk, maken we langere dagen (ten koste van slaap), en dit leidt tot chronische vermoeidheid, slecht concentratievermogen, gezondheidsklachten etc. De remedies die Hari noodzakelijkerwijs (na een stevige burn-out) heeft toegepast: meer aandacht voor de taken die belangrijk zijn, minder afleidingen (geen sociale media), genoeg slaap is geen luxe en fysieke sociale contacten op waarde schatten en er de tijd voor maken.
Hiermee een bruggetje naar het belang van luisteren en aandacht. In praise of listening van Christian McEwen is een boek vol mooie kleine verhalen gerangschikt naar luistergebieden. Denk daarbij aan luisteren naar jezelf, hoe schrijvers luisteren, luisteren in de natuur, geluid dat heelt. En overal komt de noodzaak van aandacht naar voren. Neem het fraaie beeld van journalist Laurens van der Post, die bij zijn werk in de Kalahari-woestijn leerde hoe de Khoisan in verbinding met het universum staan door naar de sterren te luisteren.
In De eenvoud van aandacht - Wat je zoekt is dichterbij dan je denkt geeft Cathelijne Esser de lezer zeven luistersporen. Die gaan van dieper luisteren naar je lichaam, via flow hervinden door te luisteren tot aan luisteren met je hart. Ze onderscheidt grofweg drie vormen van luisteren: naar de sensaties van je lichaam, op taalniveau en naar de subtiele wereld van energie. Genoeg zen in de verhalen in dit werk, waarbij door de uitgever duidelijk aandacht besteed is aan de balans van de inhoud en de vorm. Het vormt één mooi geheel.
Tot slot, luisteren is ook één van de belangrijkste kenmerken van een wijs mens. En niet zomaar luisteren. Ter afsluiting een omschrijving van wat David Brooks verstaat onder een wijs mens: ‘Hun belangrijkste gave is ontvankelijkheid, het vermogen om te ontvangen wat jij verstuurt. Dat is geen passieve vaardigheid, Wijze mensen doen meer dan alleen hun oren openhouden. Ze creëren een atmosfeer van gastvrijheid, waarin mensen worden aangemoedigd hun angst om zwakte te tonen en hun angst om de confrontatie met zichzelf aan te gaan terzijde te schuiven. Ze creëren een atmosfeer waarin mensen verhalen uitwisselen en vertrouwelijke zaken met elkaar delen. In deze atmosfeer kunnen mensen zichzelf zijn en worden ze aangemoedigd om eerlijk te zijn tegenover zichzelf.’
Succes met luisteren!
Dit artikel staat in het Septembernummer van Managementboek Magazine. Deze editie lees je hier >
Over Bertrand Weegenaar
Bertrand Weegenaar is als hogeschooldocent HBO-ICT werkzaam op Windesheim. Zijn voorliefde ligt bij de onderwerpen strategie, marketing, geschiedenis; biografieën en internet; e-business.
