Ik zit in een mooie zaal en zie een goeroe bezig. Hij pakt de microfoon, loopt een paar meter de zaal in, kucht en vraagt: "Wie van jullie is gelukkig getrouwd?" Zonder enige aarzeling steekt iedereen de vinger op. "Mooi", roept de goeroe, "een zaal met experts in relatiemanagement." Stilte. De goeroe loopt terug naar het podium, zet de overheadprojector aan, pakt een dikke rode stift en schrijft op een sheet: REGELS VAN DE ROMANTIEK. Daarna vraagt hij de mensen in de zaal: "Leg mij maar eens uit welke regels je hanteert om die goede relatie in stand te houden." Nog even is het stil, maar één van de mensen in de zaal - bijna allemaal mannen in de leeftijd van 30 tot 50 jaar - verbreekt uiteindelijk de stilte en zegt: "Ik luister heel goed naar mijn vrouw." Oef! Met zijn grote rode viltstift schrijft de goeroe: LUISTEREN. Daarna vertelt hij een verhaal over het belang van luisteren in een huwelijksrelatie. Hij kan er van meespreken, want zelf is hij ook getrouwd en zijn vrouw en hij luisteren heel erg goed naar elkaar. Een andere bezoeker van het congres zegt dat begrip hebben voor elkaar ook heel belangrijk is. En met zijn stift schrijft de goeroe: BEGRIP. Zeker, voegt hij er aan toe, begrip hebben voor elkaar is ook heel belangrijk. Een goede vrijpartij, stel ik voor, is nog belangrijker, maar deze suggestie wordt genegeerd. BEHULPZAAMHEID is een betere kandidaat. Het duurt niet lang of de goeroe heeft een lijstje met behulp van de zaal samengesteld en bij alle items - GEDULD, INITIATIEF, COMPLIMENTEN GEVEN, OPRECHTE BELANGSTELING HEBBEN VOOR ELKAAR - heeft hij een leuke anekdote uit zijn privé-leven. De zaal amuseert zich kostelijk. Ik ook. Ik denk met overgave na over de vraag hoe vreemd een huwelijk moet zijn als dit de regels zijn. Na anderhalf uur, stelt de goeroe nog een vraag: "Als we deze regels hoogachten, waarom slagen we er dan niet in dit bij onze klanten te doen?" Pauze. Het publiek heeft iets om over na te denken. Eén van de bezoekers legt mij uit wat een overdonderende wervelwind deze goeroe is. Ik begrijp nu heel goed waarom mijn voorstel niet in het rijtje opgenomen kon worden. Klanten mag je uiteindelijk niet verneuken. Goede verstaanders weten inmiddels over welke goeroe ik het heb. Ik zal zijn naam niet noemen. Het zou ook flauw zijn als ik de laatste zin in de vorige alinea met allerlei frappante voorbeelden in twijfel zou gaan trekken. Het is immers helemaal niet de bedoeling dat je met goeroes discussieert over waarheid of inhoud. Gerd Gerken, groot goeroe bij onze oosterburen, heeft het kort maar krachtig gezegd: "De performance vervangt de inhoud." De rest is onbelangrijk. Goeroes gelden als experts in een tijd waarin presentatie, zoals de filosoof Alisdair MacIntyre ooit eens schreef, het thema bij uitstek is geworden. De waarheid - en daarmee alles wat we nodig hebben om tot haar te geraken: wetenschap, expertise, objectiviteit, methode, enzovoorts - wordt tijdens een presentatie van een goeroe met een korreltje zout genomen. Vergelijk Tom Peters: "I do pretty good seminars because I know when to fuck with people's minds. You can take them to the brink and pull them back (...)" Het gaat dus toch om VERNEUKEN. Een andere uitspraak van Peters maakt dat nog duidelijker: "You can get away with murder as long as it is done with genuine affection." Alleen op de bühne is een moord acceptabel. Of verkrachting. Of oplichting. Ik kan moeiteloos een lange reeks citaten van goeroes noemen waarin gewelddadigheid op slinkse wijze gerechtvaardigd wordt. Zoiets kan dus alleen op de planken. De wereld is een theater waar niets onmogelijk is en de goeroe geldt als één van de grote experts op dit terrein. Dat maakt hem ook zo gewild in onze organisaties: managers en hun medewerkers zijn immers ook doorgewinterde toneelspelers die het evenmin moeilijk vinden om de waarheid geweld aan te doen. Maar vergeleken met de goeroes zijn zij nog argeloze beginnelingen. In deze werelden is wat waar en onwaar is gereduceerd tot een smaakkwestie. Dit bracht de Franse filosoof Deleuze er ooit toe te erkennen dat hij onder dergelijke omstandigheden zijn smaak voor de waarheid verloren heeft. Iedere waarheid was hem te leugenachtig. Een inzicht met verregaande gevolgen: de liefde voor waarheid getuigt pas echt van slechte smaak. Ook goeroes weten dat. Daarom zijn hun verhalen zo moeilijk verifieerbaar. Denk eens na over een zin die ik hoorde op de bijeenkomst met de goeroe: MIJN VROUW EN IK LUISTEREN GOED NAAR ELKAAR. Het effect van deze uitspraak is niet dat men zich gaat afvragen of men de relaties met de klant goed onderhoudt maar of men wel een nette huwelijkspartner is. De goeroe wordt hier relatietherapeut en therapeuten hebben, zo weten we sinds Freud, al sinds jaar en dag een loopje met de waarheid genomen. Maar misschien vergis ik me. Misschien laat bijvoorbeeld de Oedipusmythe, onzinnig en gewelddadig als ze is, diepere waarheden over de cliënten zien. Via onwaarheid kun je uiteindelijk tot waarheid komen. Maar hoe zit het dan met zo'n goeroesessie? Misschien laten de verhalen en anekdotes van mijn goeroe diepere waarheden over klanten zien. Ik weet het niet. Ik weet wel dat presentaties van goeroes zo succesvol kunnen zijn omdat ooit geëerbiedigde onderscheiden tussen bijvoorbeeld fictie en feit, 'is' en 'ought', privé en werk met een groot gebaar van achteloosheid overboord worden gegooid. In een wereld waarin het draait om presentatie, zijn de meeste mensen te moe geworden van het eeuwige toneelspel om hen heen en in henzelf om dergelijke bureaucratische onderscheiden nog geloofwaardig te vinden. Zo is men ook te moe om nog langer na te denken over het verschil tussen waarheid en onwaarheid. Beide zijn onderdeel van de schijn. Na de pauze gaat de goeroe verder. Uitspraken over de klant kunnen kennelijk nog even wachten, want hij zegt: HET IS BELANGRIJK REKENING TE HOUDEN MET DE THUISSITUATIE. Ik denk nu: 'Ik zit hier, terwijl mijn dochtertje vandaag jarig is.' Ik kies ervoor dat deze ene uitspraak van de goeroe, tegen alle denkbare evidentie in, toch waar moet zijn en besluit naar huis te gaan.
Over Rene ten Bos
René ten Bos (1959) is hoogleraar filosofie aan de Radboud Universiteit Nijmegen en honorary professor aan de Universiteit van St Andrews in Schotland. Hij is voornamelijk geïnteresseerd in kritische management theorieën en heeft gepubliceerd over verschillende onderwerpen, zoals organisatie-ethiek, strategisch management en genderstudies.