De hofnar had het recht om de koning te corrigeren en kritiek op hem te leveren. Hij moest daarbij wel zorgen voor een goede balans tussen pleasen en displeasen. Ook de hofnar kon namelijk te ver gaan, al had hij altijd nog als back-up dat hij een aparte status had: ‘Het is toch maar een gek die het zegt’.
De manier waarop de hofnar kritiek gaf, was extreem belangrijk. Ten eerste verschafte het speciale narrenpak het privilege om deze vergaande kritiek te uiten. Hofnar was een officieel beroep, met een bijbehorend pak. Net als dat nu nog steeds geldt voor rechters, advocaten, politieagenten, brandweerlieden en wegenwachters van de ANWB. Het narrenpak uit West-Europa had de volgende kenmerken:
- Het pak bestond uit veelkleurig weefsel of patchwork.
- De meest voorkomende kleuren waren rood, groen, blauw en geel.
- De zotskap: een soort capuchon met twee of meer ezelsoren eraan. Bovenop zat een hanenkop of hanenkam, soms uitgerust met een veer. Bijkomend detail was dat onder deze kap vaak een kaal hoofd van de hofnar schuilging; dit was geboren uit traditie.
- Aan het uiteinde van de kap en/of aan de mouwen en broekspijpen waren belletjes bevestigd.
- Vaak dienden een houten zwaardje, een grote zakdoek en een vossenstaart als extra attributen. Het meest voorkomende losse attribuut dat de hofnar doorgaans in zijn hand hield, was de marot, een soort namaakscepter. Deze marot varieerde van een soort knots met aan het uiteinde een varkensblaas die was gevuld met lucht of erwtjes, tot aan een stok met een narrenkop erop, een soort miniversie van de hofnar zelf. Met deze marot kon de hofnar klappen uitdelen, maar ook humoristische dialogen voeren, spiegelgevechten houden of buikspreken.
Een minder bekend narrenpak dat wel degelijk vaak werd gedragen was een soort gele soepjurk. Dit was een regelrechte imitatie van de jurk die ‘echte’ gekken in die tijd droegen.
Dat de hofnar beroepskleding had, blijkt uit het feit dat hofnarren in het dagelijks leven vaak gekleed gingen in even prachtige of zelfs mooiere kleding dan de andere hovelingen. Daarnaast greep de hofnar in zijn functie als criticus vaak naar zijn spiegelfunctie. Door de koning een spreekwoordelijke spiegel voor te houden, confronteerde de hofnar hem met zijn zotte gedrag of dwaze beslissingen.
Soms gebruikte een hofnar ook shocktherapie om de koning te genezen van slechte beslissingen. Hij gebruikte dan geen grappen en grollen of geestige woordspelingen, maar hield een duidelijke speech. Het reflectieve vermogen van de koning werd door deze vaak harde en directe kritiek direct versterkt. Het creëerde een soort shockeffect waardoor genomen beslissingen direct in twijfel werden getrokken. Hoewel dit een harde vorm was, werd er door de aanwezigheid van het narrenpak wel rekening gehouden met het gezichtsverlies van de koning. Er kon altijd worden teruggegrepen op ‘het is toch maar de nar die het zegt’
Uit de praktijk: Maarten van Rossem
Grijs haar, grijze baard, zwarte bril, zwarte kleding, mondhoeken naar beneden en een brommerig stemgeluid. Dit zijn de ingrediënten die Maarten van Rossem de vrijheid geven om criticus te zijn van de wereld om hem heen. En wij horen die zo authentiek gebrachte kritiek maar al te graag. Zo werd hij zelfs gevraagd om voor Comedy Central verslag te doen van de finale van het Eurovisie Songfestival in Rotterdam. En kritiek had hij, onverbloemd, maar hij mag alles zeggen, want hé het is Maarten van Rossem.
Tegenwoordig
Niemand gaat tegenwoordig in een narrenpak of anderszins verkleed naar het werk. In deze tijd hebben we managementspelletjes, of managementtheorieën zo je wilt, bedacht die ons in staat stellen om kritische te durven zijn. Een goed voorbeeld hiervan vind ik de denkhoeden van De Bono.
Doordat je deze hoeden bij mensen opzet voelen zijn de vrijheid om alles te zeggen. Dat is immers hun opdracht. De hofnarmuts is eigenlijk een samensmelting van al deze hoeden. Misschien moeten we die hofnar-muts wat meer gaan organiseren?
Satiricus
Politiek en religie waren mooie targets voor de hofnar en het beetnemen van de machthebbers stond standaard op zijn menukaart. Dit kon voor de hofnar ook weleens fout aflopen. Dit is mooi uitgebeeld in Verdi’s opera Rigoletto (1851). In de eerste scène steekt Rigoletto, de hofnar van de hertog, tijdens een uitbundig feest de draak met verschillende mensen, totdat hij de verkeerde belachelijk maakt en wordt vervloekt.
Maar ook in het reallife-hofleven kon het bespotten van de macht ernstige gevolgen hebben en werden hofnarren daarom afgeranseld of geslagen. Vele hofnarren zagen dit overigens als risico van het vak en waren niet bang voor deze gevolgen.
Voor de functie van satiricus gebruikte de hofnar vaak zijn marot. Dan kon hij zich bij zijn uitspraken verschuilen achter het kleine narrenkopje op zijn stok. In de functie van satiricus was ook weleens sprake van een bewust door de koning en de hofnar opgezet spel. Een gek kan namelijk zonder meer bespotten wat zeventig wijzen met moeite over hun lippen krijgen. En terwijl hij zich als domme dwaas als spreekbuis liet gebruiken, was er tussendoor steeds gelegenheid om ook iets intelligents ten beste te geven.
De afhankelijkheidssituatie die de hofnar aan de koning bond, plus zijn privilege om vrijwel straffeloos tegen iedereen vergaande grappen te mogen maken, maakte van de hofnar een uitstekend manipuleerbaar wapen om (politieke) concurrenten op hun nummer te zetten. De satire richtte zich ook weleens op de koning. Dan werd de koning geïmiteerd of geparodieerd, waardoor hij weer even werd geconfronteerd met zijn eigen gedrag en waarmee het reflectieve vermogen dus werd versterkt.
Uit de praktijk: Kritiek op Charlie-Hebdo-cartoon
Sommige beelden blijven je bij. Zo ook de cover van het bekende Franse satirische tijdschrift Charlie Hebdo waarop hertogin Meghan Markle geen adem krijgt omdat de Britse Koningin Elizabeth haar verstikt met haar knie. Een directe verwijzing naar George Floyd die overleed doordat een witte agent langdurig met zijn knie op zijn nek drukte. Aanleiding was het interview dat Meghan en Prins Harry aan Oprah Winfrey gaven. Daarin betichtte Markle het Britse Koningshuis van racisme, onder meer rond hun zoontje Archie. De kop luidt 'Waarom Meghan Buckingham Palace verliet' en het antwoord staat in de tekstballon ‘Omdat ik niet meer kon ademen’. Hoewel deze uiting wellicht veel te ver gaat, weet ik zeker dat het bepaalde mensen een spiegel heeft voorgehouden.
Tegenwoordig
Ieder bedrijf heeft wel minimaal één medewerker die openbaar de spot durft te drijven met diegene die ‘boven’ hem of haar zitten. Maar meestal gebeurt dit toch stiekem op de werkvloer. Grapjes worden gemaakt zonder dat de leider daarbij aanwezig is of er worden gekke plaatjes rondgestuurd in de groepsapp.
Over Juri Hoedemakers
Juri Hoedemakers (1987) schreef een prijswinnende scriptie over de waarde van de aloude hofnar in moderene organisaties, hierop volgde het genomineerde boek Gezocht: Hofnar, Reflecteren met de Hofnar en Handboek Hofnar en hij promoveert nu ook op dit onderwerp. Daarnaast verzorgt hij lezingen, gastelssen, blogs, narrenopleidingen en is aangesteld als professioneel hofnar bij diverse organisaties.
