De 93 losstaande hoofdstukken van Futurama geven een caleidoscopische blik op de geschiedenis van de techniek en innovatie. Elk hoofdstuk begint met een voorspellend citaat uit het verleden. Opgetekend of uitgesproken door wetenschappers, uitvinders, schrijvers, ingenieurs, architecten, beeldend kunstenaars, ondernemers, futurologen en fantasten. Met hun voorbarig denk- of knutselwerk waren ze hun tijd soms ver vooruit. Of ze sloegen de plank juist volledig mis.
Spannend
Gangbare techniekhistorie neemt de technologische successen als uitgangspunt en bestudeert van daaruit de ontstaansgeschiedenis. Van het benodigde wetenschappelijke voorwerk en de innovatie zelf tot de perfectionering, het commerciële succes en de maatschappelijke inpassing. Daarmee wordt de indruk gewekt dat vooruitgang een overzichtelijk, lineair proces is. Het verschuiven van het perspectief naar de vroegste voorgeschiedenis leidt niet alleen tot een verhaal dat vollediger is, maar ook spannender. De uitkomst stond immers geenszins vast.
Robotica
Chronologisch gerangschikt strekken de hoofdstukken zich uit over 25 eeuwen, met een sterke nadruk op de negentiende en twintigste eeuw. Het eerste hoofdstuk trapt af met het oudste citaat, dat opmerkelijk genoeg meteen een hoogst actueel onderwerp aansnijdt. Rond 335 v.Chr. liet de Griekse wetenschapper en wijsgeer Aristoteles zijn gedachten gaan over de mogelijkheid van een mechanische knecht die de mens werk uit handen zou nemen. De angst dat zo'n creatie zich tegen de mens keert is van alle tijden en staat centraal in oude mythes, volksverhalen, toekomstromans en sciencefiction. Pas met de huidige opmars van robotica en kunstmatige intelligentie heeft deze voorheen denkbeeldige kwestie de overstap gemaakt van het rijk der verbeelding naar de werkelijkheid.
Valse start
Futurama bevat een lange reeks innovaties en projecten die een veel langere voorgeschiedenis hebben dan je zou denken: de duikboot (1620), de Afsluitdijk (1667), de verbrandingsmotor (1673), de elektrische auto (1909), om er maar een paar te noemen. Het besef dat er ooit een einde zal komen aan het gebruik van fossiele brandstoffen gaat terug tot het Groot-Brittannië van 1789. De duurzame alternatieven zijn geworteld in de negentiende eeuw. Met een door de zon aangedreven machine werd al geëxperimenteerd in 1866 en het vroegste experiment met de opwekking van stroom door een molen dateert van 1887. Zo'n voortijdige, valse start vormt een gangbaar verschijnsel in de grillige technologische evolutie.
Zeppelinzeepbel
Een van de laatste hoofdstukken springt eruit omdat het inzoomt op een grandioze mislukking, die niet zou misstaan in een managementboek. Rond de laatste eeuwwisseling heeft het Duitse bedrijf Cargolifter geprobeerd de luchtscheepvaart nieuw leven in te blazen. Een wonder van Duitse ingenieurskunst zou ervoor zorgen dat een vloot van 200 vrachtzeppelins, met elk een lengte van 260 meter, over het luchtruim zou heersen. De opkomst en ondergang van Cargolifter wordt in de organisatieleer beschouwd als een schoolvoorbeeld van zogeheten hybris (hoogmoed). Op het hoogtepunt (2002) had het bedrijf 495 mensen in dienst en in totaal 350 miljoen euro geïnvesteerd. Achteraf bleek dat het management gedurende het zesjarig bestaan consequent de organisatorische en technische vermogens van het bedrijf heeft overschat. Cargolifter volgde het devies van de internetzeepbel ‘get large or get lost’ en koerste onafwendbaar aan op faillissement. De duizelingwekkende Cargolifter-zeppelinhangar ten zuiden van Berlijn biedt sindsdien onderdak aan een tropisch zwemparadijs.
Bombast
De opzet van Futurama nodigt de lezer uit met wat meer afstand, ‘door de oogharen’ naar de innovatieve draaikolk van onze tijd te kijken. Om enerzijds de denkfouten en holle bombast van trendwatchers en andere beroepsvoorspellers te herkennen. Maar anderzijds maakt het boek duidelijk dat vooruitgang niet kan zonder verbeeldingskracht. Iedereen die beroepshalve bouwt aan de wereld van de toekomst kan zijn of haar eigen lessen trekken uit deze bonte verzameling verhalen. Zowel uit de successen als uit de miskleunen.
Over Fanta Voogd
Fanta Voogd (1961) begon als dagbladjournalist. Momenteel is hij verbonden aan De Ingenieur, waar hij zich specialiseerde in techniekgeschiedenis. Als freelancejournalist publiceerde hij verder onder andere in Maarten!, Historisch Nieuwsblad, Vrij Nederland, De Groene Amsterdammer, Het Parool en NRC Handelsblad.
