Onmacht - In samenleving en organisatie

Eigenlijk meteen nadat ons boek Onmacht uitkwam belandden we in een periode waarin we collectief zoekend zijn naar hoe je iets het hoofd kunt bieden waar je geen controle of macht over hebt. Hoe bizar kan het zijn.

Onmacht fascineert ons al jaren. Vooral omdat het als zelfstandig fenomeen niet echt lijkt te bestaan. Over macht zijn bibliotheken volgeschreven. Over het gebruik en misbruik ervan bijvoorbeeld. Of over hoe macht corrumpeert of hoe onontbeerlijk het is om iets voor elkaar te krijgen. Onmacht speelt daar altijd een rol als bijverschijnsel. Denk maar aan congressen en seminars met als titel ‘macht en onmacht in...'.

Die schaduwpositie van onmacht spoorde niet met ons gevoel dat onmacht meer is dan de afwezigheid van macht en dat het een belangrijke rol speelt in organisaties.

In ons boek hebben we onmacht gedefinieerd als ‘ons onvermogen om vat te krijgen op ons onvermogen'. Onmacht is iets wat je heel persoonlijk voelt, maar het is lang niet altijd individueel op te lossen. Was het maar zo makkelijk. De onmacht die je persoonlijk voelt, is vaak een uitdrukking van iets wat groter is dan jij zelf. Wij zijn op zoek gegaan naar wat dat grotere dan is, en we zijn gestart in de onmacht die je ziet in de maatschappij. Wij vinden dat de afgelopen jaren onmacht in de maatschappij groter is geworden. Je ziet het aan hoe mensen op social media los kunnen gaan over iets waar ze zich niet in gehoord of gezien voelen, of aan onze worsteling met heel complexe vraagstukken waar geen eenduidig antwoord voor is. Zoals bijvoorbeeld het klimaat of de toekomst van Europa. We hebben onze maatschappij ingewikkeld gemaakt en het individu verantwoordelijk gemaakt voor zijn eigen geluk, ook succes is volgens velen een keuze. Zelfs de vormgeving van de nieuwe participatiesamenleving is de verantwoordelijkheid van de individuele burger.

Organisaties zijn onderdeel van de maatschappij en resoneren daarin mee. We hebben ze in de afgelopen jaren bijna anorectisch effectief en lean gemaakt, maar daarmee ook kwetsbaar. We houden de illusie hoog dat als het individu maar intrinsiek gemotiveerd keuzes maakt voor zijn eigen geluk, dat de organisatie daar dan beter van wordt. Maar heel vaak zit het individu verstrikt in onduidelijke structuren, complexe vraagstukken waar te weinig sturing op is, te krappe protocollen voor de verantwoordelijkheid die hij gekregen heeft en -op wantrouwen gebaseerde- gedetailleerde verantwoordingssystemen.

In ons boek schetsen we hoe onmacht in organisaties op drie lagen zichtbaar wordt: op individueel, relationeel en systemisch niveau. Het individu ervaart onmacht en soms ligt de bron van die onmacht ook bij het individu. Die onmacht kan individueel worden opgelost. Maar vaker ligt de onmacht in improductieve relationele patronen, of in onmogelijkheden van het systeem als geheel. Het individu daarop aanspreken, verwachten dat zij dat op kan lossen, maakt zowel dat individu als degene die hem daar tevergeefs op aanspreekt, onmachtig.

Het is met name het systeemniveau dat we in ons boek aandacht geven. Omdat in onze ervaring juist het systeemniveau het minst begrepen wordt. We schetsen de verwarring die kan ontstaan omdat organisaties aan een kant doelmatig ontworpen constructies zijn en tegelijk levende zelfsturende eigenschappen hebben. Dat vraagt om een slim soort systeemintelligentie en een nieuw soort organisatie-etiquette, omgangsregels voor een minder onmachtige wereld.

Het gaat niet lukken om onmacht eeuwigdurend oplossen, maar het lijkt ons wel de taak van leiders en veranderaars om die zoveel mogelijk te verminderen of te voorkomen. We hopen daar met ons boek een bijdrage geleverd te hebben.

Jaap van 't Hek studeerde autodidactiek op de sociale academie en was onder meer buschauffeur en beleidsambtenaar. Volgde als jong organisatieadviseur de masteropleiding van Sioo en bleef daar hangen als docent. Was jarenlang adviseur en interim-manager en besteedt inmiddels steeds meer tijd aan coaching en begeleiding van collega's. Sinds 1997 verlegde hij het accent van zijn werk van adviseren naar interim-management en startte hij Organisatievragen, waarbij Leike van Oss hem een jaar later vergezelde. Tussentijds was hij enkele jaren partner bij De Roo Interim. Leike van Oss werkt als organisatieadviseur, interim-manager en teamcoach en vormt sinds 1998 samen met Jaap van 't Hek Organisatievragen (www.organisatievragen.nl). Van Oss werkt met name in de publieke sector met een breed scala aan organisaties aan hun verandervraagstukken. Samen met Jaap van ’t Hek schreef ze de boeken Onveranderbaar, Ondertussen, Onderweg en Onomkeerbaar. Onmacht is hun nieuwe boek.