De meeste mensen vinden van zichzelf dat ze veel verschillende kanten en diepere lagen hebben. Paragnosten, astrologen en amateur-psychologen doen daar hun voordeel mee middels dit soort ‘bevindingen’:
Je bent sociaal, je gaat graag met mensen om, maar van binnen ben je ook onzeker en bang dat je er niet bij hoort.
Of:
Je hebt gevoel voor humor en je vindt het leuk om lol te maken, maar je hebt ook een serieuze kant die dieper over de dingen nadenkt.
Of:
Je bent sterk, als je iets echt wilt dan vecht je ervoor, maar je hebt ook een zachte, kwetsbare kant die je vaak niet laat zien.
Barnum-effect
Het zijn typeringen waarbij de meesten denken: Ja, dit gaat echt helemaal over mij! Wanneer je mensen vertelt dat een beschrijving speciaal over hen gaat, herkennen ze zichzelf daarin. Dit heet het Barnum-effect (naar de circusdirecteur die zei ‘We have something for everybody’) of het Forer-effect, naar de onderzoeker die het in 1949 als eerste aantoonde. Zijn deelnemers vulden een zogenaamde persoonlijkheidstest in en kregen allemaal dezelfde uitslag, die hij in werkelijkheid had ontleend aan een astrologieboek:
Je wilt aardig gevonden worden en gerespecteerd worden. Je bent kritisch op jezelf. Je hebt veel capaciteiten die nog onbenut zijn. Aan de buitenkant ben je in controle, maar je bent vaak onzeker. Soms heb je grote twijfels of je de juiste beslissing hebt genomen. Je houdt van een zekere afwisseling, en je raakt ontevreden als je wordt belemmerd door beperkingen en regels. Je bent een onafhankelijke denker, je accepteert uitspraken van anderen niet zomaar zonder bewijs. Je hebt gemerkt dat het niet altijd verstandig is om te openhartig te zijn in wat je van jezelf laat zien aan anderen. Soms ben je extravert, vriendelijk, sociaal, terwijl je op andere momenten introvert, op je hoede en gereserveerd bent.
4.26
Alle deelnemers kregen dit resultaat en dachten dat het specifiek over hen ging. Op een schaal van 1 (klopt helemaal niet) tot 5 (klopt zeer goed) gaven ze gemiddeld 4.26 als antwoord. Sindsdien is deze test tientallen malen herhaald, met steeds ongeveer hetzelfde resultaat. De beschrijving kan zogenaamd gebaseerd zijn op een handschriftanalyse, handlijnen, astrologische gegevens, wat dan ook: als mensen maar denken dat het over hun unieke zelf gaat. Ze vinden zo’n nepbeschrijving zelfs méér op zichzelf van toepassing dan een werkelijk testresultaat dat echt over hen gaat.
Zelf uitproberen
Je kunt het zelf uitproberen bij vrienden, familie of collega’s. Laat de aanwezigen iets vaags opschrijven, zoals wat ze zien in een inktvlek (Rorschach-test), of poppetjes tekenen, of iets waardoor je hun handschrift kunt analyseren – het maakt niet uit, als je maar van iedereen iets op papier krijgt dat zogenaamd hun persoonlijkheid laat zien. Iedereen doe dat in een envelop waar ze een eigen unieke code opschrijven, zodat ze anoniem zijn maar wel hun eigen resultaat kunnen terugvinden.
Vervolgens trek je je een tijdje terug met al dat materiaal, om je geheimzinnige analyses erop los te laten, en schrijf je de resultaten op. Dat is simpel want die zijn voor iedereen hetzelfde, een tekst in de stijl van de teksten hierboven. Die doe je in de enveloppen met codenamen, zodat ze hun eigen beschrijving eruit kunnen pakken. Als ze hem hebben bekeken en even op zich hebben laten inwerken, vraag je of het klopt. Je zult zien dat de meeste mensen verrast zijn en denken: Verdomd, dit ben ik! En dan… vraag je ze om hun beschrijving te ruilen met degene naast hen, om te kijken of die ook klopt.
MBTI
Het Forer-effect verklaart het succes van allerlei pseudo-wetenschappen, zoals astrologie, grafologie en numerologie. Doordat mensen zichzelf herkennen in de beschrijving, denken ze dat de ander een bijzonder inzicht in hen heeft. Ook het succes van populaire persoonlijkheidstesten (zoals het Enneagram en de MBTI-typologie) berust deels op dit verschijnsel – want de meeste testen waar typen van persoonlijkheden uit komen zijn wetenschappelijk niet goed onderbouwd.
Lees meer over hoe je wél realistische feedback krijgt en en tot betere zelfkennis komt in Mijn ego heeft altijd gelijk. Meer leuke illustraties van diverse psychologische fenomenen en valkuilen in O nee dit gaat over mij.
Over Roos Vonk
Hoogleraar sociale psychologie met als expertise zelfkennis, persoonlijke ontwikkeling, feedback, beïnvloeding en gedragsverandering. Naast haar werk aan de Radboud Universiteit bekend als spreker en auteur die wetenschappelijke inzichten toegankelijk en toepasbaar maakt voor een breed publiek, middels populair-wetenschappelijke boeken, columns (jarenlang voor Intermediair) en lezingen.
