Publieke dienstverlening in de markt

Achterstallig onderhoud, gebrek aan materieel, onrust onder het personeel, eindeloze vertragingen door sein- en computerstoringen. Nutsbedrijven en Schiphol, net zo: niet privatiseren. Stoppen met die onzin. Onmiddellijk: Aldus Willem van Kooten in: Forum (22/2001). Herkent u zich in bovenstaande oproep van Joost den Draaijer? Dan moet u beslist 'Publieke dienstverlening in de markt' van Pieter Jan van Delden en Maarten Veraart lezen. Beide auteurs zijn verbonden aan Andersson Elffers Felix en het boek is dan ook grotendeels gebaseerd op onderzoeken en adviesprojecten van dat bureau op het gebied van de publieke markt. Het boek draait om de vraag hoe publieke dienstverlening innovatief en effectief kan worden uitgevoerd. Er bestaat geen uniforme receptuur en nu pas groeit langzamerhand het inzicht welke factoren van belang zijn in het complexe samenspel van overheid en markt. Opmerkelijk is te constateren dat hoewel de overheidsuitgaven een dalende tendens te zien geven het aandeel van de publieke sector in de totale werkgelegenheid stabiel blijft. Het is zelfs waarschijnlijk dat in de toekomst de publieke sector nog aan betekenis zal winnen. Een ander opmerkelijk feit is dat veel van de huidige publieke dienstverlening, voorbeelden zijn het spoor en de drinkwaterbedrijven, zijn oorsprong vindt in private initiatieven uit de 19e eeuw.

De auteurs onderscheiden in hun benadering drie scenario's voor meer publieke marktwerking: die van liberalisering, revitalisering en optimalisering. In het scenario van de liberalisering zijn de zogenaamde 'onderstromen' dominant. Door technologische ontwikkelingen en Europese regelgeving is sprake van een 'overval' door de markt op de publieke dienstverlening. Telecommunicatie, post en energievoorziening zijn hier voorbeelden. Hierbij heeft de overheid twee taken, namelijk de overblijvende publieke belangen op een goede manier borgen en ervoor zorgen dat de voormalige staatsbedrijven op een goede manier in de markt komen te staan. De auteurs pleiten in het scenario van liberalisering voor het instellen van een in omvang stevige toezichthouder met voldoende bevoegdheden en een actieve habitus. In het scenario van de revitalisering zijn de onderstromen minder dominant maar veranderen de motieven en rollen in de sectoren. Een voorbeeld is de zorgsector waar mondige burgers, instellingen, zorgverzekeraars en medisch specialisten zich niet meer laten regisseren door een bevoogdende overheid.

Andere voorbeelden van revitalisering zijn het onderwijs, de volkshuisvesting en het openbaar vervoer. In sectoren als zorg en onderwijs werken relatief veel hoogopgeleide en dure professionals die nauwelijks efficiënter zijn gaan werken. In het scenario van revitalisering zal de afhankelijkheid van overheidssubsidie blijven bestaan en moet de overheid kwaliteit en efficiency verhogen door een strategie van slim opdrachtgeverschap en marktwerking op maat. In het scenario van revitalisering komen we de meest in het oog springende negatieve verhalen van vallen en opstaan tegen. Het risico van terugval of 'degeneratie' is in dit scenario het grootst. In het scenario van de optimalisering tenslotte gaat het om een geleidelijke verbetering van efficiency en kwaliteit met de bestaande doelen en middelen en binnen de gegeven verhoudingen.

Optimalisering ligt voor de hand bij een uiteenlopende reeks van publieke diensten als wegbeheer, drinkwatervoorziening en brandweer. De ruimte voor meer marktwerking is hier beperkt. De kernstrategie voor de overheid is hier randvoorwaarden stellen en controleren. Denk bij randvoorwaarden stellen aan het maken van goede prestatieafspraken, het uitvoeren van benchmarking en het uitbesteden van specifieke taken.

We hebben hier te maken met een leesbaar, goed onderbouwd en actueel boek. De auteurs laten het niet bij abstracte strategieën maar geven ook voorbeelden uit de praktijk en analyseren de slaag- en succesfactoren. In een apart deel van het boek wordt dieper ingegaan op de gevolgen van de marktwerking voor de publieke dienstverlenende organisaties en de mensen die daarin werken zelf. Het ondernemen in twee werelden en het managen van hybride organisaties is uitermate complex en vraagt aanvullende vaardigheden.

Dat gaat zelfs zover dat de auteurs in hun slotpagina's pleiten voor de oprichting van 'Grandes Ecoles' voor publieke managers om een eigen en trotse 'elite' te kweken die de noodzakelijke veranderingen tot stand kan brengen. Heb ik helemaal geen kritiek op het boek? Misschien dat ik vind dat de auteurs vanuit hun eigen praktijk zich kwetsbaarder hadden mogen opstellen. Ze zijn immers van hetzelfde bureau afkomstig dat medeverantwoordelijk was voor de slechte gang van zaken in en rondom het Slotervaartziekenhuis in Amsterdam.