en op de golven van de publieke opinie Er is iets aan het veranderen met de voorspelbaarheid van de wereld om ons heen. Dat is al een hele tijd zo. Het lijkt namelijk wel alsof er zoveel dingen tegelijkertijd gebeuren, dat je niet meer kunt bijbenen op welke ontwikkelingen je nu wel of niet moet letten. Bovendien zijn allerlei voorspellingen vanuit het verleden over de huidige tijd nooit uitgekomen, denk maar aan de rugzakhelikoptertjes, de rollende trottoirs, het papierloze kantoor, teleleren en thuiswerken. En wat misschien nog wel vervelender is: allerlei dingen die nu heel gewoon zijn, zijn nimmer voorspeld, zoals de magnetron, draadloze telefonie en internet, om maar eens wat te noemen. Als er dan een boek op je bureau belandt over 'Snelle omslagen in opinie en communicatie', dan word je nieuwsgierig, althans ik. Enkele voorbeelden De voorbeelden die in 'Brein-bevingen' besproken worden zijn onder meer de Shell boycot, de invloed van Tsjernobyl op de publieke opinie en de besluitvorming aangaande kernenergie, de teloorgang van Buckler (in Nederland wel te verstaan, dankzij een 40 seconden durende sketch van een cabarettier), Omo Power, en de val van de Berlijnse muur. Verklaringen voor onvoorspelbaar gedrag Jaap van Ginneken gaat op zoek naar verklaringen voor dit type, kennelijk lastig te voorspellen verschijnselen. En hij zoekt die verklaringen onder meer in de massa-psychologie, de sociologie van collectief gedrag, maar vooral ook in theorieën aangaande massagedrag binnen chaotische systemen, in dit geval chaotisch en onvoorspelbaar gedrag van massa's mensen. Van Ginneken, communicatiepsycholoog, schreef een zeer leesbaar boek. Per hoofdstuk heeft hij een invalshoek gekozen voor het te verklaren verschijnsel van omslagen in de publieke opinie, wordt uitvoerig één geval bestudeerd, en daaruit wordt ook weer per hoofdstuk een poging gedaan voor het vinden van de onderliggende principes. Besproken verschijnselen Om de lezer een indruk te geven, volgt hier een (niet volledige) opsomming van de besproken verschijnselen, de case die erbij hoort en het gevonden beginsel: - Gedrag van mensenmenigten, de atoomproeven op Moruroa als casus, synergievorming als verklarend beginsel - Modes en rages, de flippo's als voorbeeld, het beginsel van de evoluerende omgeving ter verklaring - Sociale beweging, de opkomst van Greenpeace als casus, het principe van zelforganisatie - Angst en paniek, voorbeeld de gekkekoeienziekte, het beginsel van de kritieke drempels - Verontwaardiging en protest, de Brentspar als case, het beginsel van de verborgen attractoren - en tenslotte het verschijnsel van de voorspelling zelf, de forecasting, de Tsjernobylramp als voorbeeld, met de werking van het grondbeginsel van de onzekerheid. Issue management In het laatste hoofdstuk gaat Van Ginneken onder meer in op de nieuwe functie van 'issue manager' die in een aantal bedrijven is ontstaan, als antwoord op het steeds sneller opkomen en weer verdwijnen van 'issues'. Ik denk dat managen nooit het antwoord zal zijn. Dat is trachten het onbeheersbare te beheersen, en dat is gedrag dat past bij de wereld zoals wij die dachten te kennen. Dat de wereld niet meer is wat hij geweest is, maakt Van Ginneken heel goed duidelijk. Dat allerlei theorieën uit het reductionistische wetenschapsklimaat niet meer werken, eveneens. Hoewel hij terecht waarschuwt voor overspannen verwachtingen van een 'issue manager', vind ik zijn laatste hoofdstuk aan de magere kant. Want dat in een massamediamaatschapij als de onze informatie steeds sneller circuleert, dat weet iedereen wel. En dat het dan steeds belangrijker wordt, om te weten hoe je als organisatie in dat steeds ingewikkelder wordende maatschappelijk krachtenveld moet opereren, lijkt me een deur die al geruime tijd open staat. Einde aan schijnzekerheden Ik heb de indruk dat Van Ginneken aan het eind van zijn boek gekomen, niet goed raad weet met alle inzichten die in de diverse hoofdstukken zijn ontstaan. Alsof hij nu zelf een chaostheorie nodig heeft voor het ordenen van alle bevindingen. Hoewel de literatuurlijst reeds indrukwekkend is, heb ik nog wel twee tips voor Van Ginneken de auteur: Douglas Rushkoff's Children of Chaos (uit 1997) en het in mijn ogen magistrale Massa en Macht van Elias Canetti (uit 1960). Niettemin vind ik 'Brein-bevingen' een heel goed boek, vooral omdat het een einde maakt aan allerlei schijnzekerheden als het gaat over gedrag van mensen in een moderne kennisintensieve maatschappij als de onze. Succesvolle communicatiedeskundigen zetten de werkelijkheid niet naar hun hand, maar zijn surfers op de golven van de publieke opinie, zoals de auteur het treffend uitdrukt.
Over Teun van Aken
Dr. Teun van Aken is zelfstandig gevestigd organisatieadviseur en managementtrainer te Culemborg. Het gaat in organisaties altijd om resultaten bereiken met mensen. Dit was ook het leidmotief in zijn laatste twee publicaties. Van Aken is (co)auteur van een groot aantal artikelen en boeken.