Hoop als kunst van verantwoord leiderschap is een bloemlezing van, of een soort metastudie naar, het gedachtegoed en de boeken van veel filosofen en psychologen, waaronder Viktor Frankl, Jonathan Sacks, Marcel Gabriel en Jürgen Moltman.
Nullens haalt eerst de hoogleraren leiderschap Janka Stoker en Harry Garretsen aan: mensen verlangen naar besluitvaardigheid, doelgerichtheid, probleemoplossend vermogen en heldere communicatie, wat echter tijdens een crisis al snel ontaardt in autoritair en directief leiderschap. Maar dat is niet de beste strategie om uit de crisis te komen, directief leiderschap vermindert het innovatief vermogen. Verantwoord leiderschap is beter, aldus de filosoof Fromm, het is ‘de ander de vrijheid gunnen om zelf verantwoordelijk te zijn’.
Verantwoordelijkheid
De beschouwingen bij verantwoordelijkheid zijn erg interessant. Viktor Frankl stelt dat vrijheid zonder verantwoordelijkheid te eenzijdig is, je hebt beiden nodig voor een gezonde samenleving. Nullens vindt een verantwoordelijke leider een verbetering van de authentieke leider, omdat het moreel kompas niet gericht is op het zelf, maar gericht is op de relatie, op de ander.
Hoop
Frankl, die zelf een concentratiekamp overleefde, had uitgesproken meningen over hoop: het verliezen van hoop (als je sterk hoopt om met Kerst bevrijd te zijn uit het concentratiekamp te zijn en dat gebeurt niet) maakt je fysiek ziek. Frankl pleitte voor kleine, behapbare hoop: je in je hoofd los te maken van de ellende en ruimte te scheppen, je erboven uit te tillen, betekenis te vinden in de situatie.
Ernst Bloch vergelijkt hoop met honger: de menselijke honger naar vooruitgang en bevrijding, die aanzet tot actie. De onderzoekers Scioli en Biller zien hoop als behoeften, en onderkennen 4 fundamentele behoeften: overleven, verbinden, controle en betekenis. Om ‘overleven’ te duiden, gebruiken ze het verhaal van de bergbeklimmer Aron Ralston, die zijn eigen arm amputeerde om te overleven. Hij kreeg hoop toen hij bedacht hoe hij dat met behulp van de rotsen waartussen hij klem zat kon bereiken; een ‘euforisch gevoel’ zo beschrijft hij het.
Hoop-onderzoek
De auteur is betrokken bij een onderzoek naar ‘hoop als drijfveer voor een menswaardige economie’. Dat klinkt intrigerend! Een onderdeel ervan is een hoop-barometer, wat aangeeft hoe het staat met de flexibiliteit en weerbaarheid in een land. Het wordt gemeten op basis van een self assessment en omvat verlangens, overtuigingen en gedrag. De barometer meet 7 dimensies:
Cognitief: of men denkt een ‘gehoopt’ doel te bereiken, mogelijkheden ziet;
Emotioneel: wat men voelt, al dan niet rationeel;
Deugd: de eigenschap om ‘het juiste’ na te jagen;
Verbinding: of men erop vertrouwt dat de steun van de omgeving te zullen krijgen.
Economische verwachting: heeft men positieve verwachtingen over de maatschappij, is er consumentenvertrouwen.
Institutioneel: is er vertrouwen in de overheid, de wetenschap, het rechtssysteem.
Spiritueel: is de hoop gebaseerd op geloof, zoals een hoger doel, of religie.
Voor Nederland is de index (voor 2020) 6,4 wat redelijk stabiel is t.o.v. voorgaande jaren. Dimensie 5 Economische verwachtingen was al wat laag en wordt lager (4,8) waarschijnlijk door COVID, laag en dalend is ook dimensie 7. Spiritueel. De overige dimensies zijn hoger, en stijgend. Boeiend!
Hoop en leiderschap
De relatie tussen hoop en leiderschap wordt gelegd met behulp van het model GRIPP: groep, richting, invloed, proces en persoon. Bij invloed wordt bijvoorbeeld gesteld dat leiders invloed nodig hebben om de positie als leider in de groep zeker te stellen. Invloed krijg je als je weet wat je volgers motiveert, waarop ze hopen. Bij proces gaat het met name om de strategie, en hoop is een voorwaarde om die strategie werkend te krijgen. Voor de persoon van de leider geldt dat hij zelf hoop moet hebben, het is een deugd, een eigenschap.
Het boek eindigt met een filosofische link tussen duurzaamheid, hoop en verantwoord leiderschap, via een quote van Moltman: ‘Om de duurzaamheid van de aarde te versterken, moeten wij eerst de goddelijke beloften aanvaarden, die in de aarde besloten liggen. De consequentie hiervan is de aanvaarding van het levensbevorderende geduld van de aarde, waarmee zij tot op de dag van vandaag het menselijk ras en zijn beschavingen verdraagt – en deze aanvaarding moet voorafgaan aan de definitie van de rol van de mens als beschermer en rentmeester van de aarde.’ De auteur voegt hieraan toe: Dit levensbevorderende geduld te midden van een destructieve cultuur van dwangmatige groei, technologische versnellingen, winstmaximalisatie, succes en mentale overdrive, is de eerste en belangrijkste stap voor het inzetten van hoop als de kunst van verantwoord leidinggeven.
Leerzaam
De bovenstaande conclusie is indicatief voor het taalgebruik van het boek: abstract, filosofisch. Het boek koppelt hoop aan veel zaken, die ik soms wat gezocht vond, zoals de koppeling met authentiek (of verantwoord) leiderschap. Herkenbaar is wel dat goede leiders een inspirerend toekomstbeeld moeten kunnen overdragen om effectief te zijn. Het boek geeft daarvoor geen handvatten, Nullens stelt in de inleiding al dat het geen 'Hoe-boek' is.
Boeiend is hoe over hoop gedacht werd in de verschillende stromingen en tijdperken: de Grieks-Romeinse tijd, De Joods-Christelijke religie en de Verlichting. Ook de analyse van de doos van Pandora vond ik erg interessant, en zo waren er meer weetjes die welkom waren. De schema’s en plaatjes daarentegen voegden niets toe, en ook vond ik wat slordigheden.
Ik heb veel geleerd over hoop, en dat is belangrijk. Zonder hoop geen goede leider. Sterker nog: zonder hoop geen mens. Wie kan er zonder hoop leven?
Over Elly Stroo Cloeck
Elly Stroo Cloeck is project- en interim-manager op het gebied van Finance, Internal Audit en Risk Management. Daarnaast schrijft ze recensies en samenvattingen van managementboeken.
