Klaas Mulder is beslist niet de enige en zeker niet de minste auteur die in de afgelopen 15 à 20 jaar heeft geschreven over de kwalitatieve teloorgang van de jeugdzorg, volkshuisvesting en het onderwijs. Steeds gaat het om negatieve effecten van slecht doordachte beleidsbeslissingen, om doorgeschoten regelzucht en bureaucratisering.
Mulder is filosoof en heeft zich als auteur en spreker, adviseur en docent ontwikkeld tot een luis in de pels van de publieke sector, waarin hij 35 jaar werkte als publieke professional. De groep die hij in zijn boek op de korrel neemt.
Nieuwe tweedeling
Hij schreef dit boek, zoals hij dat op verschillende plaatsen in het boek zegt, omdat hij zich zorgen maakt over een nieuwe tweedeling in de maatschappij: de beslissers en degenen waarover wordt beslist. Ook omdat hij van dichtbij heeft meegemaakt hoeveel schade is toegebracht aan mensen die bescherming zochten bij allerlei instituties en in plaats daarvan nieuwe klappen kregen. En vooral ook vanuit het besef dat wanneer de in te zetten middelen betaald moeten worden door een ander dan de beslisser – en dat is per definitie het geval in publieke besluiten – dit hoge eisen stelt aan de kwaliteit van de besluitvorming.
Crises in de verzorgingsstaat
Het gaat Mulder in essentie om vier soorten crises in de verzorgingsstaat, die onderliggend zijn aan de beschreven problematiek: een prestatiecrisis in verschillende sectoren, een vertrouwenscrisis in de politiek, een crisis in het herkennen van urgentie en een crisis in de controle van de machthebbers. Nieuwsgierig las ik dit boek, niet zozeer naar de beschrijvingen en de analyses - want die las ik elders ook al vele malen -, maar naar zijn visie op de oorzaken van de problematiek en zijn voorstellen daar wat aan te doen.
Trias belastica
Een terugkerend begrip, omdat de ‘trias politica’ het laat afweten, is ‘trias belastica’: de belastingbepalers (politici en hun ambtenaren), de belastinghalers (uitvoerende professionals, zoals de rijksbelastingdienst) en de belastingbetalers (wij dus). Problemen ontstaan als de banden tussen de bepalers en de halers te hecht worden. En de betalers slechts als potentiële fraudeurs worden gezien. Een citaat: ‘In de praktijk van wonen, welzijn en onderwijs wordt de verwevenheid van de belastinghalers en belastingbetalers steeds groter en is het nog maar de vraag wie het aandurft om belastingbetalers in bescherming te nemen tegen de oppermacht van de instituties’.
Mandaat
Een andere ergernis van Mulder is het mandaat van de publieke professionals tot het treffen van vrijheidsbeperkende maatregelen die eerder problemen veroorzaken dan oplossen. Hij noemt legio voorbeelden. De schade die leerlingen oplopen doordat ze alleen een standaardroute door het onderwijs mogen volgen. Alsof het allemaal ‘normale’ kinderen moeten zijn en anders bij jeugdzorg terechtkomen als onhandelbaar. Alsof Nederlands leren de beste route is naar inburgering, terwijl er tienduizenden succesvol op de arbeidsmarkt opereren zonder het Nederlands te beheersen, maar wel het Engels. Alsof een 14-jarige, die niet mag werken, alleen op school iets kan leren. En ook thuis onderwijs verbieden. Verouderde woningen slopen en wonen in vakantiewoningen verbieden, terwijl er woningnood is. Jeugdzorg is een verdienmodel geworden, woningnood is veroorzaakt door verkeerde beslissingen van beleidsmakers, niet door bevolkingsgroei, mensen worden als statistische verzamelingen behandeld, gemiddelden worden de norm en standaardoplossingen worden gekozen om gedoe te vermijden.
Staatsfalen
Het is naïef om te denken dat de belangrijkste beslissingen worden genomen door de Tweede Kamer. Professionals op lagere niveaus binnen alle departementen bereiden die beslissingen voor. Er ligt nu een voorstel voor het invoeren van een suikertaks, maar er worden meer kinderen ziek van school dan van suiker, aldus Mulder.
Voor al dit soort verschijnselen gebruikt hij de term ‘staatsfalen’, als tegenhanger van ‘marktfalen’, de term die bestuurskundigen gebruiken om uit te leggen waarom publiek aanbod nodig is als de markt niet voorziet in wat nodig is voor het algemeen belang. Maar die staat slaagt daar in toenemende mate ook niet in.
Oorzaken
Mulders beschrijvingen zijn helder en herkenbaar. En hij is niet de eerste die het opschrijft. Dus ben ik benieuwd naar wat hij ziet als belangrijkste oorzaken van dit alles en vooral naar wat hij als oplossingen aanbeveelt.
Als mogelijke oorzaken ziet hij: het ligt aan de mensen die de beslissingen nemen (geneigd tot generaliseren), het zit hem in de systemen (als verdienmodel), er is te weinig kennis en vaardigheid (besluitvorming is een vak apart) en professionals hebben niet geleerd wat het is om in te grijpen in het leven van anderen. Mulder zegt zelf dat het echte probleem is dat degenen die oplossingen moeten verzinnen ermee wegkomen als die niet werken. Hierdoor wordt er in wezen niet aan echte oplossingen gewerkt. Maar hoe het komt dat zij er dan nog zitten, geeft hij niet aan. Deze opsomming van mogelijke oorzaken sluit voor mijn gevoel ook niet goed aan bij de eerder beschreven vier crises.
Oproep
In het slothoofdstuk ‘Los het op’ verwacht ik nu een reeks aanbevelingen die genoemde oorzaken de wereld uit helpen, maar ik kwam bedrogen uit. Hij noemt het zelf ook niet meer dan ‘wat handvatten’ of ‘aanzetten tot een oplossing van een paar hardnekkige problemen’, te beschouwen als een oproep tot nader onderzoek. Die oproep is gericht aan de drie spelers in de trias belastica: besef dat het zo niet langer kan, begrijp waar de oorzaken zitten, bedenk oplossingen en maak plannen, bedien de burger op maat en niet als collectief, en ten slotte, belemmer niet en verbied het verbieden, met name in al die gevallen waarin niet zeker is dat het verbod nodig is om schade te voorkomen. En met legio praktische voorbeelden laat hij zien hoe deze vijf adviezen geoperationaliseerd kunnen worden.
Manifest
Zijn boek is een manifest tegen het gemak waarmee publieke professionals vrijheidsbeperkende maatregelen mogen inzetten. Ze kunnen het eigen aanbod verplichten en dat van anderen blokkeren, vaak zonder enige vorm van externe controle. De titel van zijn boek Foutje moet kunnen refereert aan de houding van te veel professionals, die kennelijk kunnen leven met de onvolkomenheden in hun werk. Daardoor loopt het met veel burgers niet goed af.
Ik blijf echter met een onbevredigd gevoel zitten. Mulder constateert zelf dat het niet zo moeilijk is om vast te stellen dat er weinig tot niets geleerd is van dingen die tien jaar of langer geleden al fout gingen. Zijn manifest is weliswaar klip en klaar in de beschrijvingen en de analyses van ‘het lek’, maar ik zie niet goed in dat na het lezen van dit boek het vermogen om te leren van fouten zal toenemen. Zijn handvatten voor oplossingen zijn daarvoor wat mij betreft niet radicaal genoeg.
Over Teun van Aken
Dr. Teun van Aken is zelfstandig gevestigd organisatieadviseur en managementtrainer te Culemborg. Het gaat in organisaties altijd om resultaten bereiken met mensen. Dit was ook het leidmotief in zijn laatste twee publicaties. Van Aken is (co)auteur van een groot aantal artikelen en boeken.
