De marktmacht van grote bedrijven ondermijnt de economie, fnuikt zo de concurrentie en houdt prijzen kunstmatig hoog. Dat is de winstparadox: het succes van bloeiende bedrijven die enorme winsten maken, is niet gunstig voor werknemers en dus ook niet voor de samenleving als geheel.
Marktmacht meten
Marktmacht is gedefinieerd als het vermogen van een bedrijf om de prijzen te verhogen boven de kosten en bovenmatige winsten te genereren die de investeringen, risico’s en innovatie compenseren. Marktmacht wordt gemeten via markups. Een markup geeft aan wat de kostprijs van een product is in verhouding tot zijn prijs. Met een voorbeeld: als een bedrijf een auto verkoopt voor € 25.000 en de kosten per eenheid € 20.000 zijn, dan is de markup 1,25. Anders gezegd: de verkoopprijs ligt 25% boven de kostprijs. De gemiddelde markup is in de VS gestegen van 1,21 in 1980 naar 1,54 in 2019. En een dergelijke stijging zie je in alle landen en in alle sectoren, van technologie tot textiel. Marktmacht komt vooral tot stand via fusies en overnames, met als effect dat de klant nog wel een merk kan kiezen, maar niet meer de concurrent.
Schaal
De bronnen van marktmacht zijn: schaalvergroting van het aanbod, zoals spoorwegen, nutsvoorzieningen en kabeltelevisie; schaalvoordelen van de vraagopbrengst, zoals platformmarkten met netwerkeffecten; en als derde bron schaalvoordelen door leren, zoals machinelearning-algoritmen door dataverzameling: vertaalprogramma’s en beeldherkenning.
Effecten van marktmacht zijn dalende lonen door ZZP-constructies, hogere prijzen en kleinere verkochte hoeveelheden, wat op zijn beurt de vraag naar arbeid verlaagt, met als voorbeeld de iPhone, die ook voor € 400 op de markt kan worden gebracht maar nu € 1200 kost. En overheidsbeleid waarbij zakenwereldbelangen nu zwaarder wegen dan marktbelangen maakt dit alleen maar erger. En zo ontstaat ook een groeiende kloof tussen de hogere inkomens van topmanagers en aandeelhouders en die van de werkende middenklasse en de laagste inkomens.
Radicale hervorming
Natuurlijk is er dankzij grote bedrijven veel verbetering van onze welvaart en welzijn gerealiseerd, maar gezien de negatieve effecten van marktmacht is volgens de auteur dringend een radicale hervorming van het concurrentiebeleid noodzakelijk. Antitrustwetgeving en zelfregulering hebben tot nu toe hoofdzakelijk gefaald. Eeckhout doet daarvoor een aantal concrete voorstellen.
Mededingingsautoriteiten moeten niet alleen kijken naar het welzijn van de consument, maar ook naar de uitwerking op alle belanghebbenden, zoals werknemers, leveranciers en concurrenten. Marktmacht moet niet beteugeld worden bij één bedrijf, maar bij alle bedrijven in de economie. Fusies en overnames moeten moeilijker worden gemaakt door de bewijslast om te draaien: de mededingingsautoriteiten moeten nu aantonen dat een fusie of overname schadelijk is. Het zou beter zijn als bedrijven zouden moeten aantonen dat deze voordelig is voor alle betrokkenen. Dat betekent ook dat mededingingsautoriteiten een onafhankelijke positie krijgen, waarop lobbyisten en politiek geen invloed mogen hebben.
Integrale verantwoording
De winstparadox is zeker herkenbaar in Europa en dus ook in Nederland. Het is alleen jammer dat de auteur zijn studie vooral heeft verricht naar de praktijken in de VS. Vandaar ook zijn voorstel tot een Federale Mededingingsautoriteit en zijn pleidooi voor regulering. In de EU is een andere beweging gaande om markt- en aandeelhoudersmacht te beteugelen: die van het streven naar Sustainable Development Goals (SDG’s) en het afleggen van integrale verantwoording van alle waarden die een bedrijf creëert, naast de financiële verantwoording, dus ook verantwoording van de toegevoegde ecologische, sociale, materiële en innovatieve waarde. De winstparadox is niettemin een belangrijke boodschap voor managers, wetenschappers en politici.
Over Teun van Aken
Dr. Teun van Aken is zelfstandig gevestigd organisatieadviseur en managementtrainer te Culemborg. Het gaat in organisaties altijd om resultaten bereiken met mensen. Dit was ook het leidmotief in zijn laatste twee publicaties. Van Aken is (co)auteur van een groot aantal artikelen en boeken.
