Zowat dagelijks komt het ‘zelf’ ter sprake. Je kan zeggen dat het nogal een vaag begrip is, voor vele uitleg en interpretatie vatbaar. Als we de vele zelfhulpboeken en artikelen in tijdschriften moeten geloven, is jezelf zijn het allergrootste goed. En ook een veelheid aan vakdisciplines, denk aan de filosofie, sociologie en psychologie, beziet het zelf vanuit een eigen standpunt.
Zelfkennis
Waarom is zelfkennis dan toch zo belangrijk? En wat is dat eigenlijk, het zelf? Erg duidelijk is dat allerminst, volgens Brinkgreve, hoogleraar sociale wetenschappen. Dat is echter bepaald geen obstakel om het er veel en vaak over te hebben: zo moet je vooral jezelf blijven, jezelf niet voorbij lopen, en vooral ook weer tot jezelf komen.
Als je jezelf niet bent, dan moet je het leren worden.
Maar wat is dat zelf nu eigenlijk? En staat dat zelf of zichzelf, dus wel compleet los van de anderen om je heen? Is het wel zo persoonlijk en eigen als we denken?
Sociaal geconstrueerd
Jaren geleden, tijdens het vak wetenschapsfilosofie tijdens mijn studie psychologie, las ik over het symbolisch interactionisme: de betekenis der dingen zou ontstaan vanuit onze sociale interacties, niet uit die dingen zelf of op basis van de individuele persoon. In de ontmoeting met mensen ontstaat dus betekenis, zoals ook geduid in het sociaal constructionisme. Ik snapte deze ideeën op een rationeel en vooral theoretisch niveau, maar zeker nog niet op een toegepaste manier.
Het boek van Brinkgreve biedt hiertoe meer handvatten.
De ander
Brinkgreve ontwikkelt in De ogen van een ander een helder perspectief, waarin vooral de anderen een fundamentele rol spelen in het scherp krijgen van je zelf. Het zelf is vanuit Brinkgreves’ sociologische perspectief geen autonome kern, maar wordt onmiskenbaar gevormd in de omgang met anderen.
Een zijstapje. Door haar boek werd ik op het spoor gebracht van het boek ‘De dramaturgie van het dagelijks leven’ van Goffman, blijkbaar een klassieker uit de jaren vijftig van vorige eeuw. Ook dit boek is wat mij betreft een aanrader voor wie menselijk gedrag vanuit de sociale bril wil leren begrijpen. Hier gaat over het theaterspel met acteur, tegenspeler en publiek als inkleuring voor waarom we doen zoals we doen. Ook Goffman zegt dat we allen onderdeel zijn van een sociale context waarin we ons te verhouden hebben. Wat Brinkgreve trouwens vind ik sterker doet, is het onderkennen van menselijke gevoelens en emoties.
Zelfkennis is dus juist het inzicht in de manier waarop anderen jou mede hebben gemaakt tot wie jij bent. Brinkgreve zegt dat je niks vindt als je alleen maar in jezelf probeert te vinden wie je bent. Ook dat wat mensen als het meest eigene beschouwen, is sociaal. Het idee dat we bestaan uit een bestaande kern miskent volgens haar dat mensen van jongs af aan gevormd worden door anderen. Het gaat zeker ook over de fundamentele gebondenheid en verbondenheid van mensen. En het idee van een stabiele vaste kern (soms ook wel eens onze pit genoemd) gaat vooral voorbij aan het idee dat je jezelf alleen leert kennen door de ogen van de ander.
Afdronk
Het is een fascinerend inzicht, voor mij als persoonlijkheidspsycholoog, dat vooral de ogen van de ander onze bronnen van zelfkennis zijn.
Brinkgreve zet op overtuigende wijze uiteen dat ons zelf ingebed ligt in onze sociale context. Het boek is best zware kost, zeker geen licht verteerbaar managementboek, al beschrijft ze een en ander op lichte, relativerende wijze. Inhoudelijk ben ik ervan overtuigd dat er wel degelijk ergens een kern, een pit, in ons zit die wel degelijk ons zelf bepaalt. Of bescheidener, beïnvloedt. Al gaat ze overigens ook zeker niet zo ver door te zeggen dat ons zelf alleen maar op basis van sociale interacties gevormd en onderhouden wordt. Ze stelt, en daar kan ik me in vinden, dat het aannemelijk is dat wij geen tabula rasa zijn - een onbeschreven blad - dat door sociale situaties ingekleurd wordt.
Al met al is De ogen van de ander een mooi, intelligent en sympathiek boek voor geïnteresseerden die een gecombineerd sociologisch, filosofisch en psychologisch perspectief op de ontwikkeling van ons zelf kan waarderen.
Over Danny Mullenders
Danny Mullenders is assessmentpsycholoog, coach, auteur en spreker. Als expert op het gebied van organisatiepsychologie helpt hij mensen, teams en organisaties hun keuzeruimte te zien én benutten. Hij ontwikkelde zich tot een van Nederlands meestgelezen psychologen en coaches. Hij schreef de # 1 bestsellers Daarom doen ze dat en Laat je niet kiezen. Op dit moment schrijft hij aan zijn derde boek.
