Ons feilbare denken op het werk - 'Heel veel praktisch toepasbare inzichten'

Dé kernboodschap uit het fascinerende Ons feilbare denken op het werk die iedereen minstens driemaal daags zou moeten toepassen: denk aan je denkfouten.

Psycholoog Daniel Kahneman is breed erkend als founding father van de gedragseconomie. Als eerste psycholoog ooit won hij er in 2002 de Nobelprijs voor de economie mee. Met talloze experimenten heeft hij de afgelopen jaren, vaak met medeonderzoeker en vriend Amos Tversky, aangetoond dat we veel minder rationeel besluiten dan we denken. Sterker nog, ons denken bevat tal van denkfouten, bijvoorbeeld als gevolg van blinde vlekken en zogenaamde cognitieve illusies. Wonderlijk eigenlijk, hoeveel er desondanks nog goed gaat.

Daniel Kahneman’s internationale bestseller Thinking Fast en Slow, in Nederland uitgegeven als Ons Feilbare Denken, bevat tientallen confronterende denkfouten uit het dagelijkse leven. Het is te beschouwen als zijn levenswerk, zijn opus magnum. En zoals het vaak gaat met dergelijke boekwerken, ze zijn niet alleen dik, maar ook niet altijd even toegankelijk. Dit heeft Chantal van der Leest ook geconstateerd en ze heeft het daar niet bij gelaten. Zij is in staat geweest om de bijna 500 pagina’s van het originele werk terug te brengen tot nog geen 150 handzame pagina’s. Het resultaat is een vermakelijk, af en toe confronterend en praktisch boek: Ons feilbare denken op het werk: Betere beslissingen met minder denkfouten.

Eerst even voor de sceptici onder ons, zij die denken behoorlijk intelligent en rationeel te zijn: ja, jullie maken ook denkfouten. Misschien wel meer zelfs dan de gemiddelde mens. Want wat blijkt het geval? Hoe meer je je afzet tegen het idee dat jij óók denkfouten maakt, hoe kwetsbaarder je ervoor wordt. Personen die optimistisch zijn, een goed humeur hebben, zich graag laten leiden door hun intuïtie of het gevoel hebben de situatie goed onder controle te hebben, zij lopen dus nog meer kans om denkfouten te maken.

Intussen is het goed om vast te stellen wat denkfouten eigenlijk zijn. Ik vat ze samen als conclusies die niet samenvallen met de logica op basis van feiten of waarnemingen. Denkfouten zijn er in vele soorten en maten. Zo zijn we bij planningen vaak overoptimistisch door onzekerheden niet mee te nemen, of die zelfs niet eens te zien. Daarom lopen zoveel projecten uit en is het groot nieuws als een groot infra- of ICT-project eens wel binnen de planning wordt opgeleverd. Misschien wel een van de lastigste denkfouten, vanwege ons ego, is die van behaalde successen vooral aan je eigen handelen wijten. En… je mislukkingen als pech bestempelen. Ofwel, de illusie van het maakbaarheidsdenken. Het omgekeerde blijkt vaker het geval te zijn, waardoor geluk dus een grote rol speelt bij succes dan we willen erkennen.

Twee denksystemen die Daniel Kahneman onderscheidt lopen als een rode draad door het boek: systeem 1 en systeem 2. Dit zijn overigens abstracte modellen van ons denken; beide systemen zijn nooit als zodanig in ons brein aangetroffen. Systeem 1 is het snelle intuïtieve denken dat gebruik maakt van associaties en patronen. Met systeem 1 kom je met weinig inspanning snel tot een conclusie, die alleen niet altijd correct blijkt te zijn. Systeem 1 maakt hierbij gebruik van vuistregels, heuristieken, op basis van ervaring. Het is daarbij gevoelig voor emoties en stemmingen. Met enig bewustzijn en dito inspanning kunnen we de snelle en soms foute conclusies van systeem 1 gelukkig tijdig corrigeren met systeem 2. Dit kunnen we als het rationele denken beschouwen en is veel langzamer. Ook kost systeem 2 ons veel meer energie dan systeem 1. Logisch dus, dat we systeem 1 onbewust inzetten voor talloze besluiten die we dagelijks nemen. Voor elk besluit systeem 2 benutten zou je al vroeg op de dag uitgeput doen omvallen. Hier heeft de evolutie ons voor behoed.

Alleen, voor de echt relevante besluiten met impact, die nogal eens zijn omgeven met de nodige onzekerheden, is het zaak om bewust je systeem 2 in te zetten. Dit om foute besluiten tijdig te herkennen en te corrigeren. Dit om bijvoorbeeld vermijdbare vertragingen, extra kosten of zelfs leed te voorkomen. De gerichte inzet van het systeem 2 zou je dus kunnen zien als je hoogst persoonlijke risicobeheersmaatregel. De auteur noemt haar boek dan ook een ‘ode aan de twijfel’, waar ik me volledig in kan vinden. Alles zeker weten blijft immers onmogelijk. Haar advies is om wat meer rekening te houden met de vele onzekere factoren die ons dagelijks omringen, en die systeem 1 o zo graag negeert.

Nog een paar voorbeelden. Vaak denken, of voelen we iets te weten, echter zonder het écht te weten. We kunnen ook maar weinig nauwkeurig voorspellen, ook niet met behulp van droge statistieken. Daar verzinnen we dan gewoon onze eigen verhalen bij. Hierdoor worden bijvoorbeeld kleine kansen van risico’s systematisch overschat. Of grote kansen van risico’s worden onderschat, met alle gevolgen van dien. Ook onze evolutionaire afkeer van verlies speelt ons nog steeds parten, de verliesaversie. Met als gevolg dat we ons zelf eigenlijk tekort doen. Als we ons hele leven ‘op zeker’ spelen laten we immers veel kansen onbenut.

Kortom, Ons feilbare denken op het werk heeft heel veel praktisch toepasbare inzichten te bieden, ook voor besluiten in je privé situatie. Een klein puntje van kritiek vind ik de structuur van het boek. De vele denkfouten komen op mij nogal random over. Ze hadden wellicht wat meer structuur kunnen krijgen, bijvoorbeeld door ze te groeperen op basis van criteria als onzekerheid en voorspellingen. Wellicht domineert nu mijn eigen systeem 1 en zoek ik cognitief gemak in patronen die er helemaal niet zijn. Hoe dan ook, lees Ons feilbare denken op het werk en vooral: pas de vele praktische tips en denkstappen met regelmaat toe. Hoe zou de wereld er uit gaan zien, als we dit allemaal drie maal daags gaan doen?

Dr. Martin van Staveren staat voor anders omgaan met risico’s. Hij adviseert organisaties over realistisch en vernieuwend risicomanagement. Ook is hij kerndocent aan de Executive Masteropleiding Risicomanagement, Universiteit Twente. Hij is de auteur van Risicogestuurd werken in de praktijk en van Risicoleiderschap: Doelgericht omgaan met onzekerheden.